ŞÊX MA RA ÇI WAZENO?

     Şêx Muhyedînê Hênî,  bi goreyê texmînan nêzdîyê serra 1849 de Karaz de ameyo rîyê dinya. Tirkan nameyê na qeza ewro bi tirkî Kocaköy nayo pira. Pîyê xo zî şêx bîyo û nameyê ey zî Şêx Ehmedê Karazî yo. Keyeyê xo de domano pancin o. Şêx Muhyedînî domantîya xo qezaya Hêni ya Dîyarbekirî de vîyarnaya. Seba ke tehsîlê îlmî bikero, şîyo Mêrdîn û uca de medrese de dest bi wendişî kerdo. Dima semedê waştişê pîyê xo ra, şîyo medreseya pîyê xo û leyê birayê xoyê pîlî Şêx Merûfî de wendişê xo domnayo. Îcazeta xo girewtişî ra pey, çend serrî dewanê Balicne û Zobrîne ya qezaya Licêyî de melatî kerda û dersî dayê. Şîîranê xo de mexlesê Sa’î û Heqî gurenayê. Bi nameyê “Fî Beyanî’l Et‘îmeh we Mezaqîha” (Beyanê Werdan û Zewqê Înan) yew berê ey esto ke şêx tede qalê werdan û zewqê înan keno.

Mela Birhanê Tarinî Dîwanê Şêx Evdirrahmanê Aqtepî de bi tesadufî  rastê menzumeyêka nê eserî êno.  Semedo ke werdan ser o yê, babeta beytan bala ey ancena. Dima seba ke nê meseleyî zelal bikero, kuweno meseleyî dim a. Verêverkan şino leyê îstînsaxkerdoxê nusxayê destê xo, Şêx Zeynelabidînê Amidî. Ci ra pers keno, tey qisey keno û dima kamîya nuştoxê beytan peyda keno ke o Şêx Muhyedînê Hêni bi xo yo. Derheqê cuya ey û menzumeya ke behsê werdan û zewqê înan kena, aye de cigêrayîşê xo hîrayêrkerdişî ra pey, Mela Birhan nê menzumeyî ser o xebitîno, transkirîbe keno û serra 2015î de nê eserî  bi hetkarîya çend pisporan a Weşanxaneyê Pewyendî ra vejeno.

Heta tîya heme çî rind o. Ma o wext problem çi yo? Yew şêxî mitbaxa kurdan ser o bi hawayêkê edebî kitabêk nuşto. Ma ney ra başêr çi? Ganî şêxî tim meseleyanê fiqhîyan ra behs bikerê û înan binusê? Heqê şêxî çin o ke paqlawaya ke werda pesnê tehmê aye bido? Nika ez beytanê Şêx Muhyedînê Hêniyijî ra çend nimûneyan bida ke wa mesela weş bêro fehmkerdene, çiyo ke anormal o eşkera bibo.

Cenabê şêx wexto ke behsê werdan keno ge-ge qale ano zazayan ser zî. Çîyê ke zazayan het de estê, înan  goyneno.

 

“Veke behsa wê yaxliya çehrezer                      (Ake behsê a yaxlîya rîzerde)

Heçî ku bixwuy dê bibe derbider                      (Kam ke biwero do bibo derbedere)

Bizan xwarina dimebilyan e ew                          (Bizane ke werdê dimbilîyan o no)

Weha reng e hemmalê mane di xew” (r. 38)     (Rengê ci sey yê hemalanê lixedemendeyan)

Cayê bînî de şêx  seba zazayan duwayan keno û înan bi çekuyanê rindan wesifneno.

“Vizik çizika dimbiliyan heye                              (Esta înan het de vizik çizika dimbilîyan)

Qeda bê li van dimbiliyêd se ye” (r. 55)               (Qeda bêro wa serê ê dimbilîyanê kutikan)

“Heçî dimbilî ne heram in heram                       (Êyê ke dimbilî yê pîs ê û heram)

Munafiq we rûreş we kelb in temam” (r. 55)     (Munafiq û rîsîya û kutik ê temam)

 

            Ancîna Hezretê Şêx zaf weş pesnê dimilîyan dano û înan sey çimeyê rindîye, birayîye, comerdîye û sîneyîşî vîneno. Şêx wina dewam keno:

“Me seh kir şeytanî ye cumle tev       (Ma zana ke şeytanî ya pêro pîya)

Ji ber ku xiyala ewan roj û şev           (Xeyalê înan bi roje û şewe)

Nifaq û xiyanet we cille û kîn                               (Nîfaq û xayînîye û cillekîye û kîn o)

Bizan wan heram in di ruwê zemîn” (r. 55-56)   (Bizane ke ê  heram ê serê erdî de)

 

Şêx Efendî zazayan ra hende hes keno ke ma bi heywanêkê rind û kedkarî ya miqayese keno. Tepîya vano ke kam ke zaza yo, rind goş bidê ey ser. Bi nê hawayî qiymetê ma mîyanê şaran de keno berz.

            

“Çira behsê nakî ji yonca giran               (Çirê nêkenî  behsê wencaya tuman)

 Ku zaza bi savar dixwun wek keran      (Ke zazayî aye wenê sey heran)
             

              Qeda bê li wan û li wê xwarinê                    (Qeda bêro bi serê ê werdî û înan)

Heçî zaza ye guh medin gotinê” (r. 58-59)     (Êyê ke zaza yê, goş medê qala înan)

             

            Ma zazayî, ganî nameyê nê şêxê ezîzî caran xo vîr ra mekerê û seba ruhê ey fatîhayêk biwanê. Çike ey sîneyîşê xo seba ma zazayan zaf weş îfade kerdo û ma ser o beytî nuştê. Xora bi xo nika qezaya Hêniyî ya Dîyarbekirî de kîşta gora pîyê xo de wedarde yo. Ancîna ma kirmancî ganî serrgêra mergê ey de ê werdê ke ey behsê ci kerdê, înan bipewjê û seba xatirê ruhê ey vila bikerê. Seba dayîşê deynê ma no zî qîym nêkeno, la ma yê feqîrî se bikerê?

                                                                                            Ugur SERMÎYAN