BAN-XEWŞ-AXUR

Qezaya Pîranî ra di banê rijnayeyî

 

DESTPÊK

Mîmaro namdar Frank Lloyd Wrîght vano ke; ''Maya hunerî mîmarî yo. Eke ma wayirê yew mîmarî nîyê, rûhê medenîyetê ma zî çin o.''

Mîmarîye(Mîmarlik), çand henzar sere esto ke sey yew polê hunerî hesibîyeno. Terîfanê mîmarîye yê namdaran ra yewî aîdê mîmaro romayij Vîtrîvîus o. Goreyê ey, terîfê mîmarîye wîna yo: Nîzam, nîzam kerdiş, armonî, sîmetrî, munasîbîye û ekonomî.

Goreyê ino terîfî, esero mîmarî gerek hem şidenaye, fonksîyonel û hem zî estetîk bibo. 

Terîfê modernî zafanê sey terîfê Vîtrîvîus î. Seke şima veynenê, bingehanê mîmarîye ra yew zî estetîk o.  Labelê ino ewilê însan ra wîna nêbi. Çimkî kinarêk ra ma zanê ke mîmarîye, dewrê însananê ewilîn ra ke sey yew meslek tetbîq bîyo. Yew meslego kehan o. Însanê ewilînê, semedo ke xo talukeyan ra bipawî û tede biciwîyê, tayê banê viraştî. O wext estetîk plano diyin de bi. Labelê wextî reydi viraştişê inê banan de hîşê estetîkî zî ame şuxulnayiş. Edî tek amanc, îhtîyacê fîzîkî nêbî, Îhtîyacê estetîkî zî dekewtî dewre. Bedilîyayişê ino proses de faktoro tewr pîl, rewşa ekonomî ya. Eke însanê hetê ekonomî û kultirî ra yew sewîye nêresî, hîşê estetîkî nêvirazyeno. Inê  faktorî pêdima yenî. Însan ewil pizeyê xo mird keno, dima wayirê yew kultirî beno û eynî wextî de tede hîşê estetîkî zî virazîyeno. Riyê ino ra, însano ke hetê ekonomî ra yew sewîya nêresayo, ci ra hîşê estetîk pawitiş bîlasebeb o. 

Ino nuşteyê xo de, goreyê îzahatê corinan ma mîmarîyê zazayan/kirdan rê yew şibake akenî. Tene tayê hetan ra rexne û şîroveyanê xo îzah kenî. Ma zafanê têkilîya ban-axur-xewş sero vindenî û mîmarîyê modernî reyde têver nenî. 

Seke ma pêro zanî ekserîyetê zazayan heta yew wext dewan de ciwîyaynî. Bajari reyde têkilîya zazayan îno da pancas sere esto ke destpê kerdo. Tîya ra ver, hema hema pêro zazayê dewan de yanî taşra de ciwîyaynî. Mîmarîyê ino dewir yê zazayan ra ino nuşteyê xo de ez vana dewro klasîk. Dewrê dewan.

Dewro nikayîn zî sey dewro modern hesibîyeno. Tabî sindorê inê dewran eşkera nîyo. Flu yo. Tek sindor ino yo ke edî malzemeyê dewrê klasîkî reyde banî nînê viraştiş. Dewro modern de malzemeyo modern yeno şuxulnayiş. Cêr de ma inê dewran sero cîya cîya vindenî û rexne kenî.

DEWRO KLASÎK (DEWRÊ DEWAN)

 Ino dewir de semedo ke zazayê dewe de ciwîyenî, îhtîyac û şartê dewe mîmarîyê înan rê tesîr kerdo.

Malzemeyê ke ban viraştişî de şuxulîyenî zafanê dewe mîyanî ra yan zî dewanê nizdîyan ra peyda benî. Mavajî here, simer, maxê, mirdaxê, estune,  kerreyê ûsn.

Rewşa ekonomîkî ino dewir de xeylêk tesîrê mîmarî kena. Oyo ke dewlemendo, semedê kerreyan ra şino yew dewa dûrî. Semedê pacay û beran ra westayo namdar ano. Îmkanê wînasî, feqîran de çin î.

Merdimo feqîr ardimê der û cîrananê xo reyde banê xo virazeno.

Labelê hema hema pêro banî di qat î. Qato warîn axur o. Berê keyeyî û yê axurî tim heta başurî ra yî. Vera kabeyê şerîf î. 

Zafanê vernîya banî de yew xewş beno. Ino xewş banî ra dusîyaye yo.  Serê ino xewşî yan bitemamî yan zî qismêk girewteye yo. Ino qismo girewteye sey otme(ortme), zereyê xewşî zî zafanê sey gewe yeno şuxulnayiş. Berê xewşî tirkî de avlu kapisi reyde eyni hesab yeno. Ino berê xewşî zafanê di qisim ra yo. Yanî di beran ra virazîyeno. Ge ge wirdî berî hetê teber sero, ge ge zî yew teber sero yew zî zerî het sero abeno. Hîrayîya ci hîrê- çar metre yo.

Însanê ino berî ra şinê zereyê xewşî, zereyê xewşî de yew ber şino axur. Yew nardiwani zî şina cor resena berî keyeyî. Yanî însanê û heywanê berê xewşî ra pîya şinê zere. 

Wîna banan de ge ge tuwalet ge ge zî tuwalet û awke pîya, koşeyêkê ino xewşî de benî. Zereyê keyan de çinê benî.

Heywanan reyde eyni ber şuxulnayişê însanan helbet problemin o. Însanan o wext semedê tayê sebeban ra wîna kerdo. Mavajî semedê dizdîya heywanan, buxmê heywanan reyde keye germin tewiştiş ûsn. Semedo ke banî heri ra virazîyaynî zî, zaf bûya heywanan nêameynî keye. Labelê zereyê xewşî ra bî ameynî.

Heywanan reyde eynî ber şuxulnayiş, semedê inê sebeban ra zî bibo, tercîhêko problemin o. Eya o merdimo ke quwwetê ci bes nêkeno kê fehm kenî inê tercîhê ci. Labelê wexto ke merdimanê dewlemendan zî wîna kerd, kê fehm kenî ke tercîh bîyo edet. Ino tercîh problemin o. Çimkî sil û mîza heywanan bûye dana. Merdim tira eciz beno. Heywanan reyde hema hema têmîyan ciwîyayişê merdiman, semedê ino ra raşt nîyo. Eke yew manga xewşî de silê xo kena û ez wexto ke xewşî ra vîyarena pay bere nena, tîya de xeletîyêk est a.  Semedo ke ma milletanê medenîyan biresî, gerek şeklê ciwîyayişê ma zî medenî bibo. 

Merdimanê dewrê klasîkî mavajî şinaynî berê axurî kişta banê de bivirazî. Wîna pê bîya axurî keye ra dûr kewtinî. Labelê wexto ke kê ewnîyenî, merdimanê dewlemendan zî bananê xo de heywanan reyde eynî ber şuxulnayo. Ino yeno ina mehna ke, semedê hîşê estetîkî ra ekonomîk tene bes nêkeno. Gerek merdim wayirê kûltirî bibo. 

Ino dewir de semedo ke dewlemendê ma, kemanîya hîşê estetîkî anta, ino tercîhî ra dûr nêkewtî. Eya banê înan, goreyê dewijanê bînan dahîna xişn, pêt û rind bînê. Labelê edetê xewşî, înan de zî dewom kerdo. 

Nika ma dewro modern de viraştişê xewşî sero vinderî.

DEWRO MODERN

Ino dewir de ban viraştişî de yanî mîmarîyê zazayan da tayê çî bedilîyayî. Mavajî malzemeyê mîmarî serebin bedilîye. Kerra, her û dar hewenîya. Çîmento, tuxla û demir ame. 

Semedo ke komel, goreyê dewro  klasîk hetê ekonomî ra dahîna baş bîyo, banan rê dahîna masraf yeno kerdiş. Banê dahîna xişn virazîyenî. Labelê çi heyf ke edetê xewş û axurî reyde pêser bîyayişî ra mîmarîyê ma nêxelesîyayo hema. 

Dewijêk, xeylek sere xebitîyeno. Pere pêser keno û wazeno ke dewe de xo rê yew ban virazo ke wexto ke tira ewnîya, wa keyfê ci bêro. Tîya de xeletîya tewr ewilîn bano pîl viraştiş o. Merdimê ma, vanê wa banê ma xişn bibo. Çand quwwetê ma esto ma xişn bikerî. Ehemîyet danê xişneyi. Ino fikir,  bêkûltir bîyayişî ra nesilîyeno. Komel û însanê bêkûltir û tapamendeyî, heme çî de qiymet danê xişneyi. Muhteva bêqiymet manena. Riyê ino ra eke ino dewij wayirê hîrê gedeyano, banê ci 200 metrekare beno. Yew odeyê ci 30-40 metrekare beno ke qet nêşuxulneno zî ino ode. 

Ina xeletî ra gerek ma bixelesîyî û fehm bikerî ke xişneyi heme çî nîya.

Xeletîya diyine û aya ke babeta ino nuşteyê maya, xeletîya , binê banî de axur viraştiş a. 

Zazayê ke dewe de ban virazenî, hema hema bitemamî bananê di qat virazenî. Qato ewilîn  axur beno. Eke 200 metrekare ban viraşto, binê ci de 200 metrekare axur! Di hîrê heb gedeyê ci û tewr vîş di heb zî heywanê ci est î. Qala ke ez peynî de kena, wazena nika bikera: Ma zazayê gerek ca de axur û banan cîya bikerî. Ino xisus, averşîyayişê komelî ma rê ferz o. Heywanê axurî, kutîneyi virazeno. Bûya ci, sil û mîza ci, vengê ci... Semedê sil û mîza ci ra  karm û kîzo ke pêser beo, meysê... Pêro merdimî eciz kenî. Rehetê însanî heremnenî. Belkî wayirê keyeyî banderê înan bîyo la eke bajarî ra yew misafir bêro ay keye, miheqqeq eciz beno. Ino edet, medenîyetî rê tam zit o.

Binê bana de axur viraştiş bes nêkeno, na ray berê axurî û yê keyeyî eynî kinari ra ewnîyenî! Tayênan de sey dewro klasîk vernîya wîna banan de xewş est o. Heywanî û merdimî pîya inê xewşî ra şinê zere. Eke yew tazîye yan zî mewlidê înan bibo, inê xewşî de misafiranê xo hewenenî. Xewşo ke heta şew, heywan mîz u silê xo piro kenî! Û vernîya wîna xewşan de zî kê ewnîyenî ke erebaya 500 henzar TL'yî est a!

Ino fitraf ma ra vano ke komelê ma hetê ekonomî ra yew rewşa baş resayo la hetê estetîkî ra hema gerek zaf rayir bîgîro. 

Dewro klasîk de însanê semedê dizdeyî ra qayil nêbî ke axuranê xo, xo ra dûr fînê. Semedo ke banê înan here ra virazîyaybî, sil û mîza heywanan ande buye zî nêdaynî. La nika talukeyê dizdeyî zî zaf kemîyaya û semedo ke banê edî betonî ra virazîyenî, sil û mîza heywanan zaf buye dana. Yanî goreyê dewro klasîk, kê şinê vajê ke hetê estetîkî ra ma nika dahîna tapa şîyê. 

Dewro klasîk zî ma cor de rexne kerd. Ay dewir de komel ande dewlemend zî nêbî. La nika, goreyê ino aveşîyayişê dîna û averşîyayişê rewşa ekonomîk yê komele, mîmarîyê ma zaf tapa mendo.

Problemo pîl, wayirê hîşê estetîkî nêbîyayiş o. Ino xisûs, xo mîmarîyê ma de eşkera keno.

Çimkî yew komela modernî de mûmkin nîyo ke însan û heywanê eynî berî ra şîrê zereyê banî. Mavajî awrupa de ê ke xozan miqat kenî, axurê xozanê xo miheqqeq keye ra durî virazenî. 

PEYEN

Semedo ke mîmarî polanê tewr muhîmê hunerê ra yew o, gerek ma zî ehemîyet bidê ci.  Ban viraştiş çîyêko sivik nîyo. Ban viraştiş, nîno yew dest tewiştiş. Eke ma wazenî komelanê modernan ra yewî bibê, ma nêeşkenî mîmarî peygoş bikerî. Ban, ewro tene wesfeyê setarî nêveyneno. Ban, tene yew kom nîyo ke kê binê ey de rabikewî. Ban, yew mekanê cû yo û merdimê ke tede ciwîyenî, hîş danê ay ban. Wextêk ra pey, ber û paceyê ay banî, dîsê ci benê wayirê hafiza.  Banê yew komelî, derheqê fikir û hîşê ay komelî de zaf rehet fikir dano temaşekarî. Mavajî banê ke hetê komelanê rojhelatî mîyanin virazînê û ê ke hete komelanê awrupa virazîyenê yenê têhet? Mûmkin nîyo. Ino cêrabîyayiş helbet averşîyayişê komelan reyde têkildar o. 

Tabî ma tene ban viraştişî ra behs kenî la mîmarî ban viraştişî ra îbaret nîyo. Yew rayir yew pird zî mîmarî ra hesibîyenî. Muhtevaya mîmarî xeylêk vîş a. Feket semedo ke ma ino nuşteyê xo de têkilîya ban, xewş û axurî da behs kenî, ma hilugilam ban vanê. 

Tewr peynî de ez eşkena vaja ke, averşîyayişê fikir û hîşê ma ver de astengê mûhîman ra yewî zî cêranêbîyayişê axur û bananê ma yo. Zazayê gerek axuranê xo bananê xo ra dûr fînê û xewşanê xo de daran, çîçegan biramî. Inê xewşan de herinda bûya mîz û silê heywanan ra bûya gulan vila biba. 

Heta ke ma heywanan û axuran xo ra dûr nêfînî, heta ke bûya înan bêra
zereyê keyê ma û heta ke ma îna rewş normal biveynî, mûmkin nîyo ke ma teşrîfê medenîyet bikerî.