FÎLMÊ KLAMEK JI BO BEKO SERO YEW KRÎTÎK

Hetê Birayan Lumîère ra îcad kerdişî sînema sere ra hema hema 100 sere vîyarti ke fîlmo kurdkî yo tewr ewilîn ame kaşkerdiş. Ino fîlm helbet fîlmê Klamek Ji Bo Beko yo. Fîlm, sera 1992 de hetê hunermendo namdar Nîzamettîn Arîç ra kaş bîyo. Produksîyonê fîlmî alman o û fîlm Armenîstan de kaş bîyo. Ino xisus tesadufêko weş o. Çimkî ino fîlm ra  66 sere ver fîlmê Zare zî Armenîstan de kaş bîyo.  Fîlmê Zare, sey fîlmo tewr ewilîno ke tede behsê kurdan beno hesibîyeno. Sera 1926 de hetê rejîsoro armenî Hamo Beknazaryan ra ameyo kaşkerdiş û dormareyê koyê Elegezî de kaş bîyo.

 66 sere dima hewna rayirê sînemaya kurdî keweno Armenîstan. Nîzamettîn Arîç hem rejîsorê fîlmî yo hem zî kaybazê fîlmî yo. Senaryoyê fîlmî hetê Nîzamettîn Arîç û Chrîstîna Cheînîz'î ra pîya ameyo nuştiş. 

Fîlm hema hema bitemamî kurmancî kaş bîyo. Ca bi ca tirkî û zaf kêm  zî almankî tede esto. 

Fîlm, seke mi cor de va, fîlmo tewr ewilîn o ke bitemamî kurdkî kaş bîyo hesebîyeno. Rojawan de tayê sazgehî û kesî, ino fîlm sey fîlmê tewr ewilîn yê sînemaya kurdî hesibnenî. Goreyê inê kesan, sînemaya kurdî ino fîlm reyde destpê kerda. Tabî kê şinê inê fikiran mûnaqaşa bikerî.  Labelê heta kaşkerdişê ino fîlmî, sewbina tû fîlm çino ke wîna seraser kurdkî kaş bibo.

HÎKAYEYA FÎLMÎ

Çande fîlm Armenîstan de kaş bîyo zî hîkaye Suruç de vîyarena, Beko û Cemal yew dewa Suruçî de ciwîyenî. Birayê Beko Cemal, eskeranê tirkan vera remeno û vera xo tadeno Behdînan. Wazeno ke şêro weyra de peşmerge bibo. Cemal dima esker fîneno dewa înan ser û Beko gêno beno. Beko rayir de înan ra remeno û xo fîneno binê xete, Surîye. Surîye ra zî wazeno ke şêro Kurdistana Iraqi. Tîya ra şino Başur û misafirê aîleyêk beno. Ino aîle ra binameyê Zîne yew geda reyde têkilîya xort virazîyena beyntarê înan de. Pîyê Zîne, peşmerge bîyo û kişîyayo. Maya ci zî merda. 

 Ino aîle, semedê şerê Iraq-Îranî ra dewa xo ra remayo û sey koçberan ciwîyeno.  Beko xeylêk wext ino aîle reyde maneno û dima xeber yena ke şer qedîyayo, ino aîle reyde ageyreno dewa înan. Ina dewe de bandora Jenosîdê Helepçe de manenî û Beko Zînê gêno şino Almanya.

QODÊ FÎLMÎ Û TAYÊ SEHNEYAN SERO KRÎTÎK

Engîn Sustam kitaba xo,  Devletsîz Bîr Ulusun Sînemasi de vano, sînemaya kurdî hîrê qodan sero awan bena: Bêwetanî(Bêdewletî) - Sînor - Merg

 Raşta zî ino tespîtê Sustamî, xisusen semedê dewrê klasîk yê sînemaya kurdî (1990-2010 ) raşt o. Ino fîlm zî destpêkê ino dewir hesibîyeno.

Fîlm de inê heme hîrê qodê pêser pêser yenî çimanê ma ver. Mekan, hîrê parçeyê welatî de vîyareno. Bakur, rojava û rojhilat. Ê ke sînemaya kurdî rê xam nîyê zanê ke eke yew fîlmê kurdî yew ra vêşîr parçeyê welatî de vêreno, qodê sînorî tede eşkera yo. 

Sereyê fîlmî de Cemal semedo ke şino Behdînan, rayirê xo ard de xêz keno Beko rê. Mefhumê sînorî tewr ewilî tîya de keweno vernî de ma. Cemal hîrê xêzan keno û vano, tîya bakur, tîya rojava û tîya zî başur...

Badê Beko, birayê xo Cemal dima awka çemê Firatî mîyanê de xo fîneno rojava. Gerek weyra ra zî şêro başur. Sînor, sey vaşêko cal tehmê fekê kê keno tehl. Seke a ke parçebîya yew welat nîya, yew keye yo. 

Qodê bêdewletî zî sere ra heta peynî fîlm rê vila bîyo. Hema hema her dîmenê ci ra tehmê ino qodî yeno. Welatê kurdan de sewbina dewletî şer kenî, teyareyê sewbina dewletan firrenî ûsn.

Hakeza qodê mergî zî wesîleya Jenosîdê Helepçe û hetê yew kurdî ra kiştişê Cemalî, yeno vera ma. 

Sereyê fîlmî de qomutanê eskeran muxtarê dewe ra perseno vano, muxtar ina dewe de gerek pa bi Cemal Ozturkî ra 8 heb ciwan bibînê, kura yê inê ciwanê?

Muxtar cewabê ci dano; Qomtanim yew ha nêweşxane de yo, 6 heb ha peyberê hepsî de yî û Cemal Ozturk zî remayo Behdînan. Tîya ra ma veynenî ke zîndan zî sey ê bînan nêbo zî sînemaya kurdî de yeq qod o. Cuya kurdan de zîndan senî cayêko giring o, sînemaya kurd de zî metaforêko giring o.

Beko wexto ke başur de ay aîle hete de maneno, sehneyêkî de ma veynenî ke merdimêk, binê yew setare de gedeyî xo dormare de pêser kerdî û dersê kurdkî dano înan. Ino sehne zî sînemaya kurdî de xeylêk yeno şuxulnayiş. Mavajî fîlmê Bahman Ghobadî Gomgashteî Dar Aragh nimuneyanê tewr namdaran ra yew o. Ino tewir sehneyan reyde fîlmî, ehemîyetê ziwanê kurdkî sero vindenî. Sereyê koyêk de yew mamoste, textayêka şikita û setarêka diretaya reyde çand heb gedeyan banderî ziwanê kurdkî keno. Inê tewir sehneyî, sînemaya kurdî de bîyê metaforêko mûhîm. Perwerde ra dûr bîyayiş û ande bêîmkaneyî mîyanê de ziwanê xo ra wayir vejîyayişê  kurdan nawnenê ma rê.

FÎLM SERO ERJNAYIŞÊK

Fîlmê Klamek Ji Bo Beko her hetî ra xisusîyetanê dewrê klasîk yê sînemaya kurdî(1990-2010) xo de îhtîva keno. Tîya de îcab keno ke ez tayê behsê dewrê klasîk yê sînemaya kurdî bikera. Çande ez ino dewir beyntarê seranê 1990 û 2010 biveyna zî inê serî net nîyê. Tîya de çîyo ke ez wazena bida fehmkerdiş, sînemaya kurdî de yew polê gird esto ke ino polî de fîlmî hete hîkaye, senaryo, munitiş, mûzîk, sînematografî û sewbina elemanê sînema ra yewbinan manenî. Ino pol, hetê rexnekar û sînemakaran ra zafanê binameyê dewrê klasîk hesibîyeno. Semedo ke hema zî ino terz de fîlmî kaş benî, kê nişnê vajê ino dewir qedîyayo. Bandora ci kemîyaya labelê hema zî dewom kena. Semedo ke bandora inê dewirê tewr zaf beyntarê seranê 1990 û 2010de bîya û inê tewir fîlmî inê seran de kaş bîyê, mi inê tarîxî belî kerdî.  

Ino dewir reyde sînemaya kurdî zî destpê kerda. Yanî destpêkî sînemaya kurdî, dewrê klasîk reyde bîya.

Ino dewir de rejîsorî fîlmanê xo de elemanê drama xeylêk şuxulnayî û sînemaya xo de ajîtasyon berz tewişt. Cuya kurdan hema hema sey yew belgefîlmî, raştekî yew terz de ameyî nawitiş. Derdê rejîsoran, seraser cuya kurdan û cuya înan reyde belengazeya înan nawitiş bi. Fîlmê ino dewirî binê bandora ''Toplumcu Gerçekçî Akimi'' de mendî û goreyê qaîdeyanê ino akimî de fîlmî virazîyayî.

Rejîsoran kameraya xo tadayi cuya kurdan û serebutê qeyd kerdî. Ande ke raştîkeyî(Gerçekçî) de aver şîyê ke ca bi ca fîlmê înan tehmê belgefîlman danê. 

Dewrê klasîk de sînemaya kurdî de seke ma cor de zî va, qodê bêdewletî, sînor û merg hakîm î.  Inê qodan ra tewr tayê yewî, fîlmanê ino dewirî de yeno vera kê.

Rejîsorê ma Nîzamettîn Arîç zî ino fîlmî xo de ziwano alegorîk re dûrî yo û çarçoweya qodanê sînor, merg û bêdewletî de yew hîkaye pêarda. Metaforê ke fîlm de ameyî şuxulnayiş, ino armanç rê xizmet kenî. Inê metaforî, bindest û parçebîyaye bîyayişê kurdan ra nesilîyayî. Mavajî peynameyê Beko û Cemalî, Ozturk a. Ma pêro zanê ke bakurî de qanunê peyname ra dima, dewlet bizanayîşî reyde çekuyê xastirkî sey peyname dayê kurdan. Tîya de ma ino veynenî.

Hewna mavajî tewiştişê Cemalî û zor reyde şîyayişê ci eskereyî. Eskereyî de hetê yew kurdî ra kiştişê ci...

Kê şinê humaranê inê nimuneyan bizêdnî. 

Rejîsor, orteyê şer, koçkerdiş û mergî de yew geda reyde embazeya serqerekter Beko virazeno. Pêro a dexwa û nebaşeyî mîyani de zelaleyi û temîzeya xo reyde yew geda... Gedeyî û fîlman de wîna şuxulnayişê înan zî xisusîyetanê ino dewir ra yo. Çimkî gedeyê her zeman temîzeyi û masumeyi temsîl kenî. Rejîsorê, orteyê wîna dehkereyan de gedeyan şuxulnenî û wazenî ke armancê xo dahîna weş bîyarî ekranan. Tesîrê fîlmî, temaşekaran sero dahîna zêdîyeno. Mavajî sînemaya dîna ra fîlmê Roberto Benîgnî La vîta e bella semedo ke yew gede girewto merkezê xo, dahîna serkewte bîyo. Hakeza fîlmo namdar The Boy în the Strîped Pyjamas zî wîna yew fîlm o.

Ino tercîh dewrê klasîk yê sînemaya kurdî de dahîna eşkera yo. Mavajî  Bahman Ghobadî merkezê fîlmê xo yê namdarî Kûsî jî Dikarin Bifirin û Dema Hespên Serxweş de gedeyan şuxulneno. Înan sero hîkayeya xo ano çiman ver.

Inê gedeyê zafanê tewr pîl yê maxdurê rewşa şer û mergî benî. Şer zafanê pîyê înan, ge ge zî maya înan zî gêno înan ra. 

Rîyê pêro inê xisusan ra, inê tercîhê Arîç'î sewîyeya fîlmî dahîna aver berda. Têkilîya Beko û Zîne, tehmê dramî, fîlm de xort keno û temaşekar anceno fîlmî. 

PEYEN SERO

Tayê kesî û sazgehî semedo ke fîlmo tewr ewilîno ke bitemamî kurmancî kaş bîyo, tene mehnayêka sembolîk danê ino fîlmî. Labelê fîlmê Klamek Ji Bo Beko ino ra vêşîr o. Dewrê ci û fîlmê tewr ewilîn yê rejîsor bîyayişê ci wexto ke ame çimane ver, kê qiymetê ci dahîna weş fehm kenî. Kaybazeya fîlmî xeylêk baş a. Çimê mi eciz nêbî Ti ra.

Sînematografîyê fîlmî zî weş ba mi şî. Mi ge ge fîlm edlnaynî û ez ekranî ra ewnîyaynî. Kamera zaf cayanê munasîp de hokê hîra reyde(genîş çekîm) şuxulîyaya. Tehmê sînematografîyê Nurî Bîlge Ceylanî yeno kê.

Heto bîn ra herikîyayişê fîlmî zî serkewte yo. Vera ekranî de ez eciz nêbîya û mi off puff nêkerd qet.

Ez çi derg bikera, tene semedê mehnaya sembolîkî ci ra zî bibo ino fîlm temaşe bikerî. Wextê şima zeh nêbeno.

Fîlm kalîteya 480p reyde youtube de esto. 

Temaşe weş.