Darî... Gelek tayê çî esto ke wîna heyatê ma de zaf ca gêno û ma sero ande tayê qal kenî. Ma sero wîna tayê ronişenî û fikirîyenî. Raşte zî ma çand ray, wexto ke seya yew dari de ronişenî, a dari sero derg û dila fikirîyenî? Cins, emir, berzey û herayîya ya sero... Ma ra ver kam binê a dare de ronişto, arisîyayo, rakewto, huyayo yan zî bermayo ? Çand kesan binê a dari de tereqnayo ? Dari şahîdê çand serebûtan bîya?
Kê şinî inê persan bizêdnî helbet. Labelê ina raştî nêbedilîyena: Ma daran sero nêfikirîyenî.
Ewro ez ina babete sero sey şibake ino nuşte nusena û bi mehnaya pêroyî de daran sero, bi mehnaya xisusî de zî teneyîya daranî teneyan(Yalnız ağaçların tekilliği) sero vindena.
EWILÎ
Şaîro romayij Vergîlîus di henzar sere ra ver wîna vano, ''Mi zaf dîyo, gilê yew dari, bişeklêko bêzirar beno gilê yewna dari. ''
Derheqê estîyeyê(varlik) daran da ino vate xeylêk mûnasîp o. Ê wîna nebatê sosyal î.
Darî, kokanê xo yê dergan reyde vengêko însan nêeşnaweno reyde qal kenî yewbinan de. Her dari cîranê xo reyde têkilî ronena. Semedo ke darî û însanî hetê fîzîkî ra yewbinan manenî(Pay ra vindertiş, kok-lingî, govde, gil-polî) çermsurî(kızıllderili) semedê daran ra vanê ''Darî, bîrayê ma yê ke payra vindenî yê.''
Kinara binê ra hetê sosyolojî ra zî darî û însanî yewbinan manenî. Mavajî kitaba Ağaçların Gizli Yaşamı: Ne Hissederler, Nasıl İletişim Kurarlar (2016) de Peter Wohlleben vano ke sey barkerdiş, têreyde hereket kerdiş ûsn. têwgeyrayişî, hetê daran ra zî virazîyenî. Goreyê nuştoxi darî, yewbinan reyde têkilî ronenî û yewbinan pawenî. Ino zî pê buya xo û pê vengêko zaf sist reyde kenî. Inê vengê inan ande ke sisto, însanî nêeşkenî ey bigoştarî.
Têkilîya daran û yê însanan, tarîxê însaneteyî reyde yew o. Darî, her wext însanî rê bîyê setar. Însan betelîyayo û şîyo binê seya ci de aresîyayo. Taluke ra perrayo û şîyo serê dari, xo pawito. Îzim, velg û çaranê dari ra havil dîya. Semedê ina têkilîya xortî ra, hafizaya însanî de dare tewir tewir şeklan reyde ca girewto. Kultirî, dînî, tarîxî ûsn... Ande ke ina têkilî xort a, xelikîyayişê însanî meyweyê darî ra bestîyayo. Seke şima zî zanî Adem û Hawwa dara qedexe ra meywe wenî û cinnet ra teber benî. Ina hîkaye sewbina dînan de sewbina tewiran de vajîyena labelê hema hema pêrinan de werte de yew dari est a. Ma tîya de cuya însanî sero bandora dari veynenî.
Tarîxê kurdan de zî dari, wayirê cayêko giring a. Tewr nimuneyo namdar hîkayeya îxanetê Harpagos o. Qiralê Medan Astyages, hewnê xo de veyneno ke miyanê faqanê keynaya ci Mandane ra yew meybe(asma ağacı) vejîyena, xişn bena û pêro asya gêna binê pelanê xo. Qiral riyê ino hewnî ra gedeyê Mandane Kyros tira gêno û dano Harpagos ke gede bikişo. Harpagos gede nêkişeno ü badê zî serebûtê ke şima zanî yenî Astyages sero û dewleta Medan rijîyena. Tîya de heme çî yew hewn de veynayişê dara meybî reyde destpê keno. Hewna dari.
Heto binî ra kultirê ma de zî xeylêk cayê daran est o. Mavajî estanika namdar Pisîng û Cinî de, heme waryantanê ci de, pising şina dari ra velg yan zî çar wazena. Hewna, gelek kayê gedeyanê ma pê dari kay benî. Mavajî bir, eçi ûsn.
Semedo ke kurdî, tarîxî ra nat coxrafyaya koyin de ciwîyayî, têkilîya înan û yê daran goreyê sewbina milletan dahîna xort bîya. Wexto ke ma vateyo namdar, ''Koyan ra vêşîr dostê kurdan çin o'' vanê, esil bi xo çîyo ke ma qest kenî tene koyî nîyê. Çimkî koyî ke rit û repalî kê re ne benî setar ne zî dost. Eke koyî de dari çin a, ay ko nişno kê bigiro verika xo. Riyê ino ra ma şinê vajê ke tena koyî ney, darî zî dostê qedîm yê kurdan î. Ina dosteyi ra yo ke ma kurdî daran ra zaf îstîfade kenî. Eyn şekilde ma zaf qiymet zî danê înan. Dewan de heme zî keso ke yew ban virazeno, ca de kişta banê xo de yew dari roneno. Tena semedê seya ci ra zî bibo, wîna keno.
Kê ewro dewanê kurdan ra biewnîyê, nîspetê keyeyê bêdaran goreyê ê bînan xeylêk kêm o.
Mavajî dîsê ay ban sey kê rê keno, labelê ay dewij herinda seya banî ra şino seya darî de ronişeno. Seya dari, huzir dana ey, dahîna honik a.
Mi zaf dîyo ke merdimo extîyar, keyê ci dahîna honik bibo zî mînderê xo gêno û şino binê tuyere de rakuweno. Tene vengê têşinayişê pelanê a dari ey rê bes o.
Tîya ra aseno ke, beyntarê însananê ma û daranê ma de wextî reyde yew têkilîya nêasaya virazîyaya. Yew têkilîya hîssî. Jenerasyonê peynîyan ney la jenerasyonê verînan de ina têkilî hema zî zaf xort a.
Eke rayirê şima Dîyarbekir de kewto Park Orman yan zî Koşuyolu Parki, şima veynenî ke zafê extîyarê ha binê daran de ronişteyî. Zafanê keyê inê merdiman de klîma yan zî vantîlator est o. Labelê ê xo kaş kenî binê ay daran. Kê ewnîyenî ke mîneyê xo danê kokê dari ver û ronişenî. Çimkî emrê inê mêrdiman zafanê dewan de vîyarto. Mîyanê dar û beran de. Edî dewe de gedeyê înan nêmendî, yan zî vera sewbina sebeban ra ameyî bajar. Dewe xo reyde nêanî la dewijeyi xo reyde anî. Inê daran ra zî buya dewa înan yena. Mi bi xo Koşuyolu Parki de wîna zaf mêrdimî dîyê. Ez tayênan şinasnena zî. Pîranij î. Eke saet 17:00 beno, yew mînder yan zî karton gêno û şino park de binê yew dari de heta mexrebî ronişeno. Ge ge tene ge ge zî embazanê xo reyde.
TENATÎYA DARAN
Behso ke mi cor de kerdo, bi mehnaya pêroyî de yo. Ez tîya da babeta nuşteyî teng kena û behsê tenatîya daran(Ağaçların yalnızlığı) kena. Tik û tenatî. Esil bi xo çîyo ke semedê ino nuşteyî ra hêz da mi, ino qisim bi. Heta mi va ez tene ino qisim binusa, mi vîr ame ke ma daran sero zaf kêm fikirîyenî, badê mi fikirê xo bedilna û mi cor de tayê behsê daran sero nêvindertişê ma kerd. Çi sereyê şima bidejna, destpê bika...
Yew aşm ra vêşîro ke mi destpê kerdo ez Mûş de ciwîyena. Wexto ke Pîranî ra yena Mûş, ez rayirê Pasurî şuxulnena. Beyntarê Pasur û Mûşî de wareyo namdar Şenyayla est o. Kê wexto ke pê ereba Pasurî ra yenî Mûş, kê ino ware ra vîyarenî. Ino ware xeylêk berz o. Rakimê ci dormareyê 2 henzar metre yo. Rayêk ez Pîranî ra ameynî Mûş, Şenyayla de ez raştê manzarayêk ameya. Kişta rayirî de yew dari yew tepeyo şenikî de tik û tena berz bîbê. Ez cînsê ya nêzana. Simzêr manaynî labelê ez vana qay simzêr nêbî. Raşte zî ez zaf cînsê ya reyde eleqedar nêbîya. Çimkî dîmeno ke ardo meydan zaf daha bala mi anti. Çîyo ke ino dîmen weş nawnaynî, tena heybetê dari nêbi. Kê wexto ke rayirî ra ewnîyaynî, peyê darî de koyê Andokî pêro îhtîşamî xo reyde manzara temom keno. (Koyê Andokî, 2840 metre yo û koyo tewr berz yê Dîyarbekirî yo.Sîndoranê Pasurî de maneno)
Heme hawayê daran rind o, belê. Ê ke daristanan de yî, ê ke goristanan de yî. Ûsn... Labelê darî ke wîna tik û tena yew tepe, werteyê yew hêga yew deşt yan zî yew eyni sero yê, zaf bala mi ancenî.
Herman Hesse kitaba xo Wanderîng; Notes and Sketches(1920) ke binameyê Ağaçlar açarîyaya tirkî de wîna vano; ''Daristanan û darê ke sey gelan pîya ciwîyenî rê heyrana ez. Darî ke tik û tena vindenî rê dahîna heyrana ez. Inê tewir darî, sey însananê tenayan î. Sey mûnzevîyan ke tayê sebeban ra remenî şinê ney, sey însananê pîlê ke tena mendî, sey Beethoven û Nîetzsche yî. Dîna inê daran sero gurnena, kokê înan bêpeynî resenî la bêpeynî de vîndi nêbenî nêşinî. Pêro quwwetê xo reyde wazenî ke xişn bibê û estbîyayişê xo bidomnê. ''
Herman Hesse inê vateyan reyde, hîsanê mi tercume kerdo. Darê ke tik û tena vindenî...Yew eynî sero, orteyê yew deştî de, leweyê yew koyo rût û repal de... Dîmeno ke anê meydan... Inê daran ra ez saetan reyde biewnîya eciz nêbena. Tenatîya înan, tenatîya mi ana mi vîr. A venganey mîyane de heybetê xo reyde berz bîyayişê înan... Tik û tena biseran reyde emrê xo domnayiş... Hewna zî çareyê înan tokerde yo, berz o. Linganê xo sero şinê vinderî, vera pêro talukeyan de. Muhtacê yew wita awka kesî nîyê. Xo bi xo yew emrê înan est o. Her halê înan tenatî ya. Esil bi xo seke tenatî, yew dari bîya.
Çand kesan rê bîyê setar, bîyê keye ? Çand însanan û heywanan binê înan de cîfê xo veredayo? Çand kesî binê înan de tereqnayo? Şahîdê çi tereqan çi serebutan bîyê? Çand teyrî ameyê gilanê înan ra vindertî? Înan ra çand heban inan de halînê xo viraşto?
Pêro inê persî têrerêz benî û vêrenî hîşê mi ra. Wexto ke ez wîna daran veynena. Raştekî veynayiş ney, eke ez fitrafanê înan zî biveyna binê bandora înan de manena.
PEYEN SERO
Darî, sey însanan hem komelkî hem zî yewhumarî(bitirkî: tekîl) ciwîyenî. Seke şima zî zanê, darê ge ge pîya daristan anî meydan ge ge zî tek bi tek cîya ciwîyenî. Însanî zî wîna nîyê gelo?
Ma ge ge tik û tena manenî yan zî xo tik û tena verdenî. Wîna ciwîyenî. Ge ge zî ma însananê bînan reyde cuya xo domnenî. Tîya de misraya şaîro namdar Nazim Hîkmetî yena kê vîr: ''Ciwîyayiş sey yew dari tene û azad/ û sey yew daristanî birayî reyde''
Ina misraya şaîrî seke semedê babeta ma ra vajîyaya. Ino qismê misra dahîna bala mi anceno:
''Ciwîyayiş sey yew dari tene û azad...''
Dara Deqdeqoye ra peyers yekza. Ha veyn a vana se?
YanıtlaSil