KITABA NAMDARÊ KURDAN Û NUŞTOXÎYA MA NÊMXEBATI

             

Ko zafê wendoxî sernûşteyi mi ra muhtevaya nuşteyî mi fehm bikerî.  Ewilî ez vaca ke estbîyayisê ina kitab ra xebera mi çinê bî. Mi nuştox şinasnaynî la ez ina kitaba ci ra bêxeber bîya. Fuarê Tûyap yê Amed de standê weşanxaneyê  J&J de ez raştê kitab ameya û ewnîyaya ke êlone 2019 de weşanîyaya. Yanî hema newe bi. Mi zî herinayi. Qedinayişê kitab dima semedo ke ez nuştox bişexsî şinasnena û kitab babeta xwu de zazakî de kitaba tewr ewîlan ra ya, mi va ez ya seri çand çî binusa. Nuşteyê xwu de mi semedê her babete yew qisim cîya kerd û bi ino metod de ez şîya.

1)NUŞTOXÊ KITAB SER

  Destpêka kitab de heyatê nuştoxî bikilmî nusîyayo. Nuştox zaf wext esto ke eleqedarê zazakî yo. Kurdî-Der de malimeya zazakî û mûdûreyi kerda. Jîyan TV de programê zazakî pêşkeş kerdo û tewir tewir cayan de nuşteyî nuştî. Ekê rojnameyê Welat, Verroj de koşeyê xwu de her hefte heyatê namdarê kurdan nuşto û inê nuşteyanê xwu ina kitabi de weşanayo. Jiyan TV de zî inê namdaran pêşkeş kerdo.

2)WEŞANXANEYÊ J&J  SER

 Derheqê weşanxane de ewilî ez wazena vaca ke ''Pêşek'' o ke destpêka kitab de hetê  weşanxane ra ameya nuştiş, zaf weş ba mi şi. Ziwanêko zelal reyde amancê xwu eşkera kerdo. Ino pêşek nuşteyî weşanxaneyo û her hal her kitaba weşanxane de ameyo nuştiş. Sey pêşek, yew vateyo verîn zî nuştox nuşto. 

 Nuştox kitabi sey dosya erşawita weşanxane û weşanxane bêkontrol, bêredakte kitab weşanaya. Seke embazê zafê zî zanê ke, wayirî weşanxane Azad ZAL zazakî nêzano û dosyayan ke yenê ey rê, dîrekt gêno çap keno.

 Qalîteya çapê kitab zî normal o. Kê 5 puan ra 3 puan şinê bidê qalîteya çapê. Fitrafê sîya-sipî ameyî weşanayiş. 

 Qapaxê kitab weş bîyo. Boyeyo sûr ser nuşteyê Namdarê Kurdan, ca de dîqat kaş keno.

  3)ÎHTÎVA Û MÎYANÊ KITABI SER

  Kitab goreyê îhtîvaya xwu de hema hema zazakî de kitaba tewr ewilîya. 1995 de Swed de hetê Koyo Berz ra binameyê Namdarê Sewregi, kitabêk ameya nuştiş. Semedo ke ina kitab tene namdaranê Sewregi îhtîva kena, kê şinê  kitaba Namdarê Kurdan, kitaba ewilîn bihesebinî. Labelê ina babet de kitaba tewr ewilî ey Koyo Berz bîya.

  Nuştox kitab de derheqê her şexsîyeti de fitrafêko şenik kaş kerdo. Yanî heyatê înan biteferruat nêameyo nuştiş. Semedê ino ra kitab semedê cîgerayişî ney, tene semedê kûltûrê pêroyê(genel kûltûr) ra gerek biwanîya. Semedo ke kê derheqê inê şexsîyetan de wayirê fikirê pêroyî bibê, ina kitab bes kena. 

Inawa şexsîyetan zazakî wendiş, texmo cîya dano merdim. Wendox, Kurdeya xwu zerî ra hîs keno.

   Nuştox derheqê tayê şexsîyetan de şîroveyanê xwu zî ca bi ca nuşto.

   Kerdoxî û firzeyê şexsîyetan ra zî numune dayo nuştox. Ma vacî ay şexsîyet eke şaîro, şîîrêka ci ,eke nuştoxo nameyê kitabanê ci nuşto.

   Şexsîyetê tene namdarê yew babet nîyê. Cîya cîya şexsîyetê estî. Tarîxzan, hunermend, rojnameger, şaîr, romannuştox, ziwanzan, wejewan, dengbêj ûsn.

   Heyatê tayê şexsîyetan weş ameyo nuştiş. Merdim zerrizîz beno.  Ma vacî Qazî Muhammed, Zekîye Alkan, Qarapetê Xaço ûsn. Belîyo ke inê heyatê zerî ra ameyî nuştiş.

  

 4)ZIWANÊ KITABI SER

Nuştox reyde bûroyê Vate de

  Nuştox heta ke şinayo ziwanê standart şuxunayo. Labelê eşkerayo ke mîyanê standart de fekê Pîran xwu rê esas girewto. Ma vacî nêvato musayiş, vato bonder bîyayiş.Nuştox bi xwu zî Pîranijo zatenî. Nuşto fekê Pîrani ra heta peynî fek vera nêdano. Labelê inohawayê ci raşt nêbîyo. Nuştoxîyeyi karê ko profesyonelo û gerek ziwanê standart yan zî fekê Pîran bişuxulîyo. Nuştox waşto ke wirdî zî pîya bişuxulno.

  Yew çiyo mühim zi ıno yo ke, nuştox zafê çekuyan hem kurmancî hem zî zazakî nuşto. Nûmune; leşker/esker, hêriş/gala ûsn.  Nuştox ino metodê xwu zaf aver berdo û zafê cayan de di varyantê yew çekuye yahût di fekê ra yew çekuye nuşta. Nûmune; bika/bikera, raştkîn/rastkîn, ya/ja, naskerdiş,sereşnayiş ûsn. Ca ca de hem formê mastar hem zî formê name de çekuye nuşya: hesibnayiş/hesibnayene. Wendox zî ko heq bidê mi, goreyî mi nuştox ino hessasîyetê  xwu zaf aver berdo. Bîlasebep hema her ca de zafê çekuye di hawa nusîyayî. Gerek inawa yew hessasîyet çino.

Tene tayê çekuye di hawa binusî bes o. Ma vacî beledîya/şaredar, kitab/pîrtuk ûsn. Yew ca ra pey edî wendox betelîyeno semedê ino ra.

  Bê inê xususan nuştişê de zaf xeletî esta. Tayê herfê ke gerek pîl binusî, şenik nusîyayî; tayê herfê ke gerek eşnik binusî, pîl nusîyayî. Ca ca de di heb çekuyî bîlasebep pêrabeste nusîyayî. Zafê ca de nîşanê nuştiş nêşuxulîyayî. Inawa nûmune hende ke zafî ez ewtîya de nênusena. Ino nawneno ke kîtab redaqte nêbîya. Nuştox bi xwu zî mi va redaqte nêbîya. Wendox pelê ewilîn ra ko heq bido mi.

5)ÇIMEYÎ&BÎBLÎYOGRAFYA

  Nuştox çimeyî hema hema her nuşteyî peynîye nuşte de nuşto.Çimeyî zafê înternet ra yî. Tene vato,  mi ino nuşte înternet ra açarnayo. Lînk nêdayo. Ino zî kemaneyêka. Karê nuştox, tene inê nuşteyan açarnayişê zazakî bîyo. Tayê kurmancî ra tayê tirkî ra.

6)EZ ÇI FIKIRÎYENA?

  Ez wazena fikiranê xwu xeletîya tewr pîli yê kitab reyde îfade bika.  Xeletîya tewr pîli pelê 30 de vecîyena vera ma. Ewtîya de pelê têmîyan kewtî. Nuşteyî Aram Tîgran û Bedîrxan Begî bîyo têmîyan. Pelê 30 de cûmle ke behsê Aram Tîgran keno qedîyeno û cûmleyo binê behsê Bedîrxan Begî keno. Ina xeletî, xeletîyeke kê bişenê ef bikerî, nîya. Ina xeletî qiymetê kitabi ca de fînena. Mi nuştoxî reyde semedê ina kitab ra tereqna. Heta a game o zî ina xeta ferq nêkerdibi! Yanî kitab weşanaybi labelê  kitaba xwu qontrol nêkerdibi. Mi ra va, şîroveyanê xwu nika bar meke, ez ino problem hal bika, dima bar bike. Va eke gerek biko, ez kitab pêser kena û newe ra çap kena. O zî pîleya xeletî fehm kerdibi. Va ez xeber dana to. Mi zî nuşteyê xwu nêweşana. Badê veng tira nêvecîya. Çand hefte dima ez raştê ci ameya, mi ra va ez yew kaxidê A-4 de a xeletî raşt kena û dekena mîyanê kitabi. Yanî ez kitab newe ra çap nêkena. Nuştoxî ma , kitab de xeletîya ke nêbena keno, kitab çap bena  nêwaneno û wexto ke xetaya xwu ferq keno, pey kaxidêk A-4, keno ke ina xeta raşt bikero! Şima xeyr ameyî nuştoxîya zazakî ya sesera 21'in!  

Ino fikir reyde edebîyatê dewlemend nêno meydan. Kitabê pîlî nênî meydan. Wext, wextê verîn nîyo. Zazakî zafê kitab estî edî. Wendoxê her  kitab nêwanenî. Fikirê 'Ez zazakî çi binusa wanîyeno zatenî.' ra gerek ma bixelesî. 

Nuştox nuşteyan redakte ra zî nêvîyarnayî. Tene o nuştî û ray kerdî weşanxane. Weşanxane zî dîrekt çap kerdo.

 Qet nêbo nuştox heta ke şina gerek kitabi ziwanê standart de û redakte bîyaye yew şekil de biweşano. Eya, ma hetê xorîneyî ra çîyo zaf pîl nêwazenî kesî ra. Labelê inê çîyan ke ma behsê kenî, gerek her kitab, her nuşte de bêrî ca. Wesselam.

  Kitab rê notê mi 10 ser ra 4 o.

  Ewtîya de mi kesê rexne nêkerd. Mi yew fikir rexne kerd. Yew fikirîyayiş. Silamî.

Wendoxê delalî bibê abone, Gomeyê Dêranijî ra bêxeber memanî!

YEW ZAZAKÎ DI ZIWAN

Eke şima zî zanê ke edebîyatê ma de nuştiş bi çend alfabeyan beno. Her çiqas alfabe ser  pênêkerdiş,  zirar dano ziwanê ma zî, peynîya peyen de heme alfabeyan reyde zazakî nusîyeno û zazakî beno vila. Lâ nika edebîyatê ma ser hetta edebîyat ra wêtyer ziwanê ma ser tehlîkeyeko girdêr esto. Waxtok edebîyatwanê ma, cîgerayoxanê(araştırmacilar) ma zazakî de çekuya(kelime) newe nanî ro/virazenî/nusenî herinde yew kelîme de cîya cîya kelîmeyan xebitnênî, Ma vajî grubêk "yazar" ra vana "nuştox" gruba bîn vana "nuştekar". Grubêk "yayinevi" ra vana "weşanxane" gruba bîn vana "vejîyayîş" grubêk "kimlik" ra vana "nasname", gruba bîn vana "kamîye", grubêk "sözlük" rê vana "ferheng" gruba bîn vana "qiseybend". Ma eşkenî hîna zaf numuneyan bidi lâ ez vana qey hewce nêkeno. Yanî alfabe de pîya nêkerdiş baş nîya lâ hende ina mesela muhîm nîya. Çimkî eyni kelîme nusîyeno, ziwan nê tenya qeydeyê nuştişê ci vurîyeno. Lâ eke heme komê(grubî) ma herinde yew çî rê/kelîme rê cîya cîya nameyan bid û cîya cîya nameyan mîyanê teqîbkeranê xwu de vila biker edî ziwan vurîyeno û di ziwan veceno warye. Meseleya bingeyê ziwan "yewbîn fehmkerdiş" zirar geno.
Yew zî waxtok grubêk xebata grûba bîn ra kelîmeyêk gena û xebitnena ganî semedê yewîtîya ziwan heme kesî înan teqdîr bikero, lâ teqdîrkerdiş xwu ra çîn o, şarê ma eqsê ci keno vano şima dizdeyi kerd.

Nuştox: SERMEST



-Beno ke fikir û îhtîvaye ino nuşte û yê blog eyn nêbo. Nuşte,
  fikiranê nuştox ra îbaret o.

MA BI ZAZAKÎ ÇI BIWANÊ?

Zaf embazan ra mi eşnawit, vanê ma bi zazakî çi biwanê? Edebîyatê zazakî de seba ma çîyêk çin o ke ma biwanê. Bala ma zafane şina klasîkanê dinyayî ser. Ez pê klasîkanê dinyayî cewab bidî.

Eke verê cu ma biewnê Dostoyevskî ra, Dostoyevskî kitabê xwu yê "Gêj/Xînt"î (Budala) de nêzdîyê hezar rîpelî tena sosyeteyanê rusan ra behs keno. Sosyeteyê rusan wexto ke yenê têhet çi qal kenê?, partîyê/baloyê xwu senî virazenê?, adetê înan senîn ê?, çi weşê înan şino? û sey nînan tayê çîyan ser ra behsê şarê xwu keno, şarê xwu dano şinasnayîş. Xora edebîyatê modern ê rusan, nêzdîyê dewrê Dostoyevskî de dest pê kerdo.

Ez yewna nimûne bidî şima rê. Emila Zola û kitabê aye "Meyxane". Emila Zola Meyxane de behsê çi kerdo? Ey zî şarê xwu ra behs kerdo. Keyeyê Fransizan ra, cenaze û tazîyeyanê Fransizan ra behs kerdo. Feqîrîye Parîs de senîn a?, feqîrî Parîs de çi zehmet ancenê?, Parîs de mabeynê babî û dayîkanê fransîzan û qijê/domananê înan senîn o? û sey nînan behsê tayê çîyan keno. Xora edebiyatê modern ê fransizan zî nêzdîyê dewrê Emila Zola de dest pê kerdo û nuştoxanê înan zî şarê xwu ra behs kerdo, şarê xwu dayo şinasnayîş.

 Eke ma biewnê edebîyatê ma, edebîyatwanê ma kitabanê xwu de se kenê? Ê ma zî şarê ma danê şinasnayîş. Hîkayeyanê ma nusenê, keyeyanê ma nusenê, şayîyanê ma, qehiranê ma, dejanê ma, orf û adetanê ma nusenê. Yanî şarê xwu nusenê, to ra, mi ra, ma ra behs kenê.

 Edebîyatê modern ê zazakî zî newe dest pê kerd. Nika zî Dostoevskî û Emila Zola se kerd, edebîyatwanê ma zî eynî çî kenê. Mabeynê înan de tena ferqê kalîte, xorînîye, tecrube û çîyanê winasî estê. La karê înan yew o, terzê înan yew o, rayîrê înan yew o. Yanî ê ke vanê edebîyatê zazakî de seba wendişî ma rê çîyêk çin o, eslê xwu de vanê qîymetê hîkayeyanê şarê ma çin o ke bêro nuştiş û wendiş. Xwu vîr ra mekerê ke hîkayeyê ma zî sey hîkayeyanê heme şaranê dinyayî qîymetin ê û eşkenê mîyanê xwu ra edebîyatêk xoserî vejê.

-SERMEST

KEFERNAHUM (2019)

          EZ MA Û PÎYÊ XWU RA GERREKAR A!


-Dadger(Hakim): Ti vanê se, semedê çi ti ewtîya de yî?
-Zaîn: Ez ma û pîyê xwu ra gerrekar a.
-Dadger: Çîra?
-Zaîn: Semedo ke mi ardo dîna.

   Ino replîk reyde destpê keno fîlmê ma û  temaşekar gêno xwu ra besteno heta peynî. Replîk, derheqê muhtevaya fîlmê de fikir dano temaşekarî. Zaîn, kûçeyê varoşanê Beyrut de gedeyî aîleyêk feqîr û belengaz o. Bajaro Beyrut  ke, bêşer û bêguni yew roj nêvîyareno. Zaîn semedo ke têwgeyrayişê aîleyî xwu û ciwîyayişê xwu ra memnûn nîyo, semedo ke hetê aîleyê xwu ra îstîsmar beno, keye ra perreno û keno ke şêro keyeyê dapîra xwu. Labelê hesabê Zaîn xwu sewbina cayêk de veyneno. Aîleyê xwu ra perreno la keyê dapîra xwu zî nêşono. Raştê penabera(mûltecî) Etîyopyayij Rahîl û pitê ya Yonas yeno. Tewir tewir çî yenî yê sere. Peynî de kuweno mehkema edalet geyreno. Zaîn şerê ciwîyayişê mîyan de sey gedeyo 12 serre ney, camerdo pîl û tamom têwgeyreno.

   Seke Ahmet Hamdî Tanpinar vato, ''Feqîreyî sey adirî, înson rind kena. Labelê sefaleteyî înson hoyrat kena, ruhê cî sefîl kena. Înson de înson kişena'' Kefernahum de sefaleteyî tewr eşkera halê xwu de yena çimanê temaşekarî ver. Aîleyî Zaîn û Zaîn ser tesîrê ina sefaleteyî, babeta fîlm de cayeko mûhîm teşkîl kena. Tekileyê hîssî zeîf bîyî û aîle aîleyêko normal ra vecîyayo. Ina rewş cûya Zaîn ser zaf tesîr kena helbet û bingeyî fîlmî ana meydan. Labelê fîlm îstîsmarê hesiranê merdiman nêkeno. Yanî fîlmêko sloganîn û qlîşe nîyo. Fîlm venda hîssanê xorînî yê merdim dano.
Hetêk ra zî fîlm persêko qedîm rê cewap geyreno: Ma û pîyê ma, çîra ma ra nêpersayî û ma ardo dîna? Cefa, kûl û kederê ma ra ê mesûlê yan nîyî?

 Fîlm, gedeyeya Zaîn reyde heyatê gedeyêko Beyrut, gedeyêko rojhilatê mîyanin(ortadogu) westayeya pîl reyde ano çimanê temaşekarî ver. Ney ke tene heyatê gedeyêko rojhilatê mîyanin, eyni wextê de rojhilatê mîyanin de fitrafê kûçeyanê peyenan, însanê peyenanî yanî 'parazîtan' û yê komelî anceno. Inê kûçeyanê peyenan de têwgeyrayişê însanan û cûya înan, hetê dîrektorê fîlmî, Nadîn Labakî ra zaf biserkewte ameyo veynayiş. Kê şinî vacê ke fîlm de Zaîn pêro gedeyanê rojhilatê mîyanin temsîl keno. Rojhilatê mîyanin ke binê erdî ci de petrol vêşîr gonî esta.
Fîlm ino hetê ra fîlmê klîşe yê  rojfilatê mîyanin ra xam o û cîya yo. Yew herikîyayişê giran reyde, coxrafyaya giran û heyatê giran biserkewte tasvîr benî û temaşekarê xwu de herind verdenî. Hîşê temaşekar herikîyayişê fîlm reyde beno giran. Qelbê ci beno zerrizîz. Beno ke bermeno. Ney ke wayirbîyayişê herikîyayişêk giran, fîlm tapa fîneno. Ino herikîyayişê giran goreyî xwu wayirî lezzet o. Temaşekar qet eciz nêbeno. Her game de her sahne de, sahneyo binê meraq keno. Ino zî serkewteyişê fîlm rê numûneyêko weş o.
                           
                                                Kaybazeyi Ser
 Fîlm de kaybazê tewr mûhîmê, heyatê raştikîn de zî penaberî, kûça mîyane ra yî û ino fîlm, tecrûbeyî sahneyî tewr ewilî yê înan bîyo.
1-Zaîn Al Rafeea(Zaîn): Penabero Surîyeyij o. Nika aîleyê xwu reyde Norveç de yo.
2-Yordanos Shîferav(Rahîl): Penabera Etîyopyayij a. Wexto ke kaş kerdişê fîlm dewom keno, semedo ke ina kaybaz penabera bêqanûn a, hetê polîsan ra yena tewiştiş. Labelê xebata ekîbê fîlm reyde veradîyena û fîlm temom beno.
3-Boluwatîfe Treasore Bankole( Pito Yonas) : Ino pit û aîleyê ci, fîlm dima Lûbnan ra teber benî. Nika ha Kenya de ciwîyenî.
4-Haîta Cedra Îzzam(Seher): Cedra heta kaş kerdişê fîlm, Beyrut de bêkeye bî. Fîlm dima kûçeyan ra xelesîyayi.

 Fîlm eke ina dûşte do seke, rolê kaybazeya kaybazan înkar nêbeno. Kaybazî, heyatê raştikîn ra yî, yanî orîjînalî.  Xususen Zaîn Al Rafeea ke rolê Zaîn de vecîyeno vera ma, sûper yew performans ardo meydan. Raşte zî mi zaf fîlm temaşa kerdî, inê fîlman de zaf kaybazê gedeyî dî, labelê wayirê inawa performansêk serkewte yew kaybazo gede nêdîyo mi. Eke mi dîyo zî nîno mi vîr. Zaîn ra vêşîr pîto Yonas zî zaf weş kay kerdo.:)  Kaybazeya inê wirdê camerdan, des  ser ra des puan girewt mi ra.  Pitî Yonas ra inawa kaybazeyêk pîl meydon ardiş helbet hûnerê dîrektor Nadîne Labakî yo û teqdîro pîl heq keno.
Fîlmê de rolê avûqatê Zaîn de Nadîne Labakî bi xwu kay kena. Ino xusus zî wa çimanê temaşekaran ra nêperro.
Fîlm promîyerê xwu Festîvalê Fîlm Yê Cannes de kerd û ewtîya ra hîrê xelat reyde ageyra. Lûbnan de emser adayê Oscar, ino fîlm bi.
                                 
                                                  Mûzîk
  Mûzîkê fîlm zî serkewteyişê fîlm ra tapa nêmendo. Goreyî her ca mûzîkêko mûnasîp ceneno û temaşekar vetêmîyan dano. Xususen peynîya fîlm de mûzîko ke huyayişê nêmcet yê Zaîn reyde ceneno, zaf weş be mi şi.
                     
                                    Sahneyê û Replîkê Ke Weş Be Mi Şî
Helbet inawa sahne û replîkê zaf estbî. Labelê tayê cîya bî:
-Cayêk de Zaîn semedê Lûbnan ra vano ke, 'Ûlkeya ka mi ya nayo! Aw bile nişna
bida kê!

-Cayêk de embaza Zaîn keyneka şenik, Zaîn  ra persena, 'Swed de gedeyî normal şekil de mirenî ina nîya?'

-Helbet sahneyo ke hepisxane de maya ci yena veynayişê Zaîn, zaf bitesîr û weş sahneyêk bi. Qalê ke Zaîn ewtîya de kerdî, qalê gedeyêko 12 serre nêbî.  Ez bi xwu zaf binê tesîrê inê sahne de menda.

-Tabî sahneyo ke Zaîn vecîyeno Tv û qal keno, sahneyo tewr başan ra bi.

                                           Notê Fîlmê
Beyazperde.com : 2,5/5
ÎMdb: 8,4/10
Yê mi: 8,5/10

                                           Peyen Ser
Ino nuşte, nuşteyî tewr ewilî yê sera 2020 beno. Înşella ina ser, semedê ziwanê ma ra zaf hewl vîyarena. Ez zî hewesê rojê ewîlîn reyde, nuşteyanê xwu rê dewom kena. Marîfet tabîî yê îltîfat o. Xeta û qusir mi ra, pîleyi şima ra. Şîroveyanê şima yê erjayeyan pawena ez. Gûc û quwwet danî mi.
Dêranij şima ra hes keno û Gomeyê Dêrenij gomeyê ma hemîn o. Bimanê weşî de!