1-ZEMÎRÊ KESÎ
Zazakî de di tewir zemîrê kesî estî:
A. Zazakîya Standard De
A)Nêanteyî(Sade) B)Anteyî(Oblîk)
Ez, Ti, O, A Mi, To, Ey, Aye
Ma, Şima, Ê Ma, Şima, Înan
B. Fekê Pîranî De
A)Nêanteyî(Sade) B)Anteyî(Oblîk)
Ez Mi
Ti To
O/U/Yê/Yo/Yû/Û Ey/Jey/Ay
A/Ja/Ya Aye/Aya
Ma Ma
Şima Şima
Ê/Î/Yê/Yî Înan/Înon/Îno
Yînî/Jînî
Tayê dewê pîranî de şuxulnayişê zemîran sey standardî yo. Mavacî dewa Şêxmalan, Tehnzêr û Zeydan. Ma rehet eşkenê vacî ke tene babeta zemîran de ney, bi mehnaya pêroyî de pîranî de zazakîya standardî rê tewr nizdî fek, fekê inê dewan o. Dewijê inê dewan, çekuyan gindir nêdenî û kilm nêkenî. La zafê dewan de û merkezê pîranî de semedo ke heta nika yew ziwano standard çinê bîyo û zazakî ziwanê perwerde nêbîya, vatişî de çekuyî gindir dîyenî. Sebebê ino zî ''Qanunê tewr tay ked reyde vatiş (En az çabayla soyleme yasasi)'' ya. Mavacî dewa Tenhzêr de zemîra ''înan'' hewna çekuya înan reyde yena vatiş. La dewa Dêranî de ina çekuye gindir dîyena û bena ''Înon''. Wexto ke yew Dêranij lez qal keno ina çekuye sey ''Îno'' vano. Yanî înan ewilî bena înon, dima zî bena îno. Merkezê pîranî de dahîna sivik û tek hece reyde yena vatiş û bena ''Yên'' . Seke şima zî veynenî, çekuye her wexto dahîna kilm bena û kilm yena vatiş.
C. Şuxulnayişê Zemîranê ''Înon'' û ''Îno''
Tîya de ez wazena şuxulnayişê çekuyanî ''Înon'' û ''Îno'' sero zî taye vindera. Zazakî de bedilîyayişê vengan, babetêka eşkera ya. Xisusen tayê vengê estî ke ca bi ca bedilîyenî. Vengê ''-an'' û ''-am'' înan ra di heb î. Çekuyanê înon û îno zî bedilîyayiş inêvenganî reyde ameyê meydan. Pîran vîşêr hema hema tû mintiqaya kirmancan de inê wirdî çekuyî nînê şuxulnayiş. Wirdî zî mahsusê fekê pîranî yê. Çîyo ke gerek bala wendoxî bianco tîya de herfa ''o'' ya. Ina herfi tene inê wirdî çekuyanî de ney, bi mehnaya pêroyî de fekê pîranî de zaf yena şuxulnayiş. Fekê pîranî de zafê herfê venginî vatişî de bedilîyenê û benê herfa o. Nimûne: Pîran-Pîron, Ban-Bon, Kam-Kom, Vano-Vono, Şino-Şono
Fekê pîranî de şuxulnayişê ina herfe û fekê çewligî de şuxulnayişê herfanê ''-ue'' yewbinan manenî. Her di zî mehsusê wareyê xo yê. Ma şuxulnayiş zemîranî înon û îno, şinê wîna îzah bikerî.
D. Şuxulnayişê Zemîranê ''Jey'' , ''Ja'' û ''Jîn''
Şuxulnayişê înê zemîran zî tene mehsusê tayê dewanê pîranî yo. Dormareyê çar panc heb dewanê pîranî de inê zemîrê şuxulîyenî. Sewbina tû mintiqaya kirmancan de inê zemîrî wîna nînê şuxulnayiş.
Seke şima zî veynenê herfa ''j'' yî badê ameya inê çekuyan ver. Yanê herfa ''j'' çinê ba zî inê çekuyî wesfeyê xo anê ca û sey zemîrî yenê şuxulnayiş. Mavajî ''ey, a û în'' zî sey zemîrî şuxulîyenê û bê herfa ''j''yî eynî mehna îfade kenî.
Tîya de çîyo ke muhtacê îzaho ino yo: Herfa ''j''yî kura ra, kam wext ra û senî ameya şuxulnayiş? Biraştî cewabê ino persî gerek hete ziwanzanan ra bêro dayiş. Mi gramer û ferhenagê zazakî de ino bedilîyayiş sero çîyêk nêdî. Eya, zazakî de bedilîyayişê venganî j, ç û z esto. La tîya de wîna yew bedilîyayiş çino. Tîya de dahîna zaf ma eşkenê behsê bedilîyayişê venganî ''y'' û ''j'' bikerî. Eynî ino tewir yew bedilîyayiş fekê Dêrsimî de yeno vera ma. Weyra de mavajî herinda yewî ra jew vanê. La her di fekê zî yewbinan ra zaf dûr î. Têkilîya her di fekan hema hema çin a. Riyê ino ra kê rehet rehet nêeşkenî vacê ke her di bedilîyayişê zî eynî yê.
Peynî peyen de ez eşkena vaja ke şuxulnayişê herfa ''j''yî sero xebatêka xorîn lazim a. Her çande şuxulnayişê ino herfî pîran û dêrsimî de yewbinan bimana zî kê rehet nêeşkenê vajê seyyêwbinî yê.
2-ZEMÎRÊ NÎŞANÎ
A. Zazakîya Standard De
Nêanteyî(Sade)
Semedê nizdî ra: No, Na, Nê
Semedê dûrî ra: O, A, Ê
Anteyî(Oblîk)
Semedê nizdî ra: Ney, Naye, Nînan
Semedê dûrî ra: Ey, Aye, Înan
B. Fekê Pîranî De
Nêanteyî(Sade)
Semedê nizdî ra: Ino/Enû/Eni
Ini/Inu/In
Ina/Ena
Inê/Enî/Inî/Enê
Semedê dûrî ra: O/Û/Û/Yo/Yu
A/Ya
Ê/Î/Yê/Yên
Anteyî(Oblîk)
Semedê nizdî ra: Ey/Jey/Yê/Yu
Aye/Aya/Ja/Ya
Înan/Înon/Îno/Yînî/Jînî
Semedê dûrî ra: Ey/Jey/Yê
Aye/Aya/Ja
Înan/Înon/ Îno/Yînî/Jînî
Fekê pîranî de halê anteyî de semedê nizdî ra sey standardî çekuyê şuxulîyenê la vernîya înan de her tim herfa ''I'' yena. Inê zemîrê fekê pîranî de tû dewe de bişeklo ''No, Na, Nê'' nêşuxulîyenî. Miheqqeq herfa ''I'' vernîya înan de yena.
Zemîrê nêanteyî zî hem semedê nizdî ra hem zî semedê dûrî ra eynî şuxulîyenê. Yanî sey standardî, halê nêanteyî de semedê nizdî ra vernîya zemîran de herfa ''N'' nêşuxulîyena. Hewna sey zemîrê kesî, halê nêanteyî de tene yew form çino fekê pîranî de. Seke şima zî cor de veynenî, semedê her zemîrê nêanteyî ra tewr taye çar heb form estî. Îzahatê ke mi zemîrê kesan de semedê şuxulnayişê zemîranê ''Înon, Îno, Jey, Ja, Jîn'' kerdî, tîya de zî eynî yê. Riyê ino ra hewna nuştiş îcab nêkeno.
3- ZEMÎRÊ NÊDÎYARÎ(BELGÎSÎZ ZAMÎRLER)
Ino tewir zemîrê, herinda nameyan bişeklêko nedîyar tewşenî. Her çande heta nika xebatanê zazakî de zaf ca nêdîyayo ino tewir zemîran zî, zazakî de wîna zemîrê estî û ez tîya de bikilmî behsê ê ke fekê pîranî de şuxulîyenî kena û semedê her yewî ra nimûneyêk dana. Zemîrê Nimûne Yew -Înan ra yew nêame bi. Çî - Tayê çî werdibi. Tayê - Înan ra tayêne ameybî. Kes - Kesî ra veng nêvecîno. Pêrune - Pêro ameyî keye. Hemîne - Hemîne rê vatibi. Kê - Kê vanê qay merdo.
4- ZEMÎRÊ PERSÎ
Sey zemîranî nêdîyarî, inê tewir zemîrê zî heta ziwanzanan ra zaf nêameyo nuştiş. Inê tewir zemîrê, bişeklêko persî reyde herinda nameyan tewşenî. Înan ra ê ke fekê pîranî de şuxulîyenê wîna yê:
Zemîrê Nimûne
Kam -Kam vato ti meyman a?
Kura -Kura ra yeno ino veng? (Gruba Xebata Vate, sey standardê ina zemîrê, çekuya ''Kotî'' qebul kerda. La pêro pîranî de çekuya ''Kura'' yena şuxulnayiş.)
Çi -To çi ardo xo reyde?
5-TAYÊ ZEMÎRÊ BINÎ
A. Xo/Xwu/Xwi
Ino zemîrê, tim halê sade de şuxulîyeno û z
afhûmar nêbeno. Peygir nêgino labelê heta mehna
ra şino zafhûmarî îfade bikero. Herinda pêro zemîranî kesî ra yena şuxulnayiş.
Standardê ino zemîrê sero xeylêk xebatî û mûnaqaşa bîyê. Gruba Xebata Vate nuştişê ino
zemîrê sey ''xo''yî qebul kerda. Labelê fekê pîranî de hema hema tû dewe çina ke ino zemîrê
sey ''xo'' bişuxilna.
Şuxulnayişê ino zemîrê de wexto ke merdim bala xo anceno ser, ferq keno ke pîranijê herfa ''w''yî zî şuxulnenê. Yanî fekê pîranî de ino zemîr, dîftong reyde vajîyeno. Riyê ino ra ma şinê vajê ke herfa ''x''yî dima herfa ''w''yî yena. Labelê herfa hîreyin dewe bi dewe, merdim bi merdim bedilîyena. Çîyêko sabît çino. Xwu zî vacîyeno, xwi zî. Fikrê mino şexsî ino yo ke, fekê pîranî de ino zemîr sey xwu şuxulîyeno.
B. Ci/Ti
Ino zemîr, gureniyişê xo gore cûmle mîyane de hem makî hem zî nêrî yew mehna gêno. Kê eşkenê vajê ke cînsîyetê ino zemîr çino. Gruba Xebata Vate standardê ino zemîr sey ci qebul kerdo. Labelê fekê pîranî de tû dewe çina ke ino zemîr ino şekil de bişuxilna. Pêro pîranî de ino zemîr bi çekuya ''ti'' reyde şuxuliyeno.
Nimûne :
-Ti ra vaji, wa bêro.
-Ez ti ra nêvana.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder