Ma Govenda Tîki Vîndi Kerdi

Çand rojî ra ver mi fîlmê namdar yê Kazım Özî Bahoz temaşe kerd. Sey yew sînefîlî, temaşekerdişê nê fîlmo namdarî de ande erey kewtiş, mi rê elbet yew kemaney a. Sînemaya kurdî ser o wayirê ande eleqaya pîli bîyayîşê mi û wareyê sînemaya kurdî de nê fîlmê namdarî ande erey temaşe kerdişê mi, na babeti de yewna nakokî ya. Eke ez xo sey yew sînefîl bihesebna, esil bi xo sînefîlan de wîna yew kemaneyi tim est a. Zafê sînefîlê estê ke fîlmê ke sînemaya dîna de wayirê cayêko mûhîmî de yî, temaşe nêkerdî. Çimkî ê zafanê popûlarîte ra dûr kewenî û fîlmê ke zaf çiman ver de nîyê, ê tewir fîlman dima kewenî. Mi zî rîyê wîna sebeban ra fîlmê Bahozî heta ewro temaşe nêkerd. Tim vîrê mi de bi labelê mi tim taloq vist. Zatenî medyaya sosyali de ez tim raştê no fîlmî ra tayê sekansan ameynî. Romantîzmê no fîlmî, hetê şarê ma ra mird beno. Beno ke nê romantîzmê sivik zî mi fîlmî ra dûr visto û nêverdayo ez heta nika ey temaşe bikera.

Egon Schiele

Axrê ke peynî peyen no fîlm temaşe kerdiş qismet bi. No nuşte de ez Bahoz krîtîk nêkena. Bi wesîleya sehneyo tewr peyen yê Bahozî, ez yewna babeti ser o vindena. Temaşekerdoxê no fîlmî ko bizanê ez behsê kam sehneyi kena. Ez lînkê ay sehneyî tîya de ronena. No sehneyi de feribota Pêrtage-Xapêrti ser o yew qefleyê veyveyî est o û no qefle ra şeş heb camêrdî, sereye ferîboti de têdest kuwenî û govendi gînê. Senî ke no sehne vejîya vernîya mi, babeta nuşteyê na aşmi ca de hîşê mi de zelal bî. Mi zana ke edî ez na aşmi çi ser o nusena: govenda tîki.

Na govendi ra zazayê ma ‘’Govenda Tîki’’ yan zî ‘’Govenda Ca De’’ vanê. Govenda tîki vanê, çimkî na govendi de kaybazî gerek sey şewti tîk vinderî. Govenda ca de vanê, çimkî na govendi de aver tapa şîyayîş zaf kêm o û kaybazî hema hema bitemamî yê govendi de cayê xo de vinderte benî. No sehneyê Bahozî de yew dawilcî û yew qirnetecî(bi tirkî klarnetçi) cenenî, kaybazê zî kaykenî. Weyra de qirnete bibo zî, zafê wareyanê zazayan de herinda qirneteyî zirna, lûlî yan zî dûdiki gîna. Hunermendo namdar Arif Sağ zî pey qirneteyî, bi hawayo serkewte mûzîkê govenda tîki cenayo ke lînkê no mûzîkî zî ez tîya de ronena. Semedê mûzîk û rîtmê na govendi fehmkerdişî ra nê performansê Arif Sağî, wasitayêko mûnasîp o.

Govenda tîki de kaybazî tîk vindenî û goreyê rîtmê mûzîkî çokanê xo şiknenî. Govdeyê kaybazan zaf têwnêgeyreno û goreyê lingan pasîf o. Na govendi, govendêka giran a û lingî, na govendi de xeylêk aktif ê.

Govenda tîki de ge ge yew mêrdim vejîno orte û orte de kaykeno. Ê bînê zî ey rê çepikan kuwenî. O ke vejîyayo orte ti ra vanê ‘’koçek’’; wîna orte vetişî ra zî vanê ‘’koçekî kaykerdiş’’.

Na govendi, govenda camêrdan a labelê kêm kêm zî bibo cenîyê zî na govendi gînê.

Veyveyanê verênan de govenda bingeyina ke şarî pey betelîyaynî û cîfê xo veredaynî, govenda tîki bî. Şari ke betelîya, sazbendan vatinê ‘’tadî nazoyi’’ û kaybazan govenda nazoyî reyde seke aresîyaynî. Govenda nazoyî zî delîloya nikayina ke kaybazê ya çar gam aver çar gam tapa şinê yenî ra vajîyena.

Govenda tîki nika folklorê Tirkîya de bi nameyê ‘’Elazığ Dik Halayı’’ şinasîyena. Labelê na govendi tene Xarpêti de ney, zafê wareyanê zazayan de yena kaykerdiş. Pîran, Gêl, Hêni, Licê, Çewlîg ûsn wareyan de govenda camêrdan, govenda tîk a. Labelê çi heyf ke govenda tîki, ewro sey wextê verênan kaynêbena. Ewro herina govenda tîki, sewbina yew govendi girewta û govenda tîki ke verê kaybînê, ewro eynî şekil de kêm kêm yena kaykerdiş. Govenda ke veyveyanê nikayinan de bi nameyê ‘’halay’’ yena kaykerdişî de rîtmê ‘’yew di hîrê çar, hop hop hop’’ est o û na govendi çandi tayê hetan ra govenda tîki bimana zî rîtm û têwgeyrayîşê înan yewbinan ra cîya yê.  Mavajî govenda tîki de aver tapa şîyayîş kêm o labelê ‘’halay’’ de aver tapa şîyayîş zaf o. Hewna kê şinê vajê ke ‘’halay’’, goreyê govenda tîki dahîna hereketin a.

Govenda tîki, eke kê şîrove bikerî yew hetî ra motîfanê xo reyde tîk vindertiş û sere nêderenayîş zî temsîl kena. Kaybazê govenda tîki, sey yew pezkovî tim sereyê xo berz tewşenî. Na govendi de semedê linganê yewbinan ra ewnîyayîş zî bibo sereyê xo derenayîş çin o.  No hetî ra govenda tîki, govendêka karakterîstîk a û karakterê mîllî yê kurdan xo mîyani de îhtîva kena.

Wareyê ke govenda tîki tede yena kaykerdiş, wareyê zazayan î û kê şinê vajê ke govenda tîki, govenda zazayan a. Na govendi mavajî wareyanê kurmancan de rew rew nêvejîyena vera kê. Na govendi, zazayan reyde yew bîya labelê çi heyf ke sey zafê çîyan, na govendi zî bêwayîr menda û bi mehnaya zanistî, heta nika derheqê ya de xebatî nêvirazîyayî. Ewro veyveyanê zazayan da camêrdanê extîyaran vêşîr tû kes na govendi ra çî nêzano û kay nêkeno. Wexto ke camêrdê resayeyî ‘’halay’’ kaykenî, kê wexto ke weş temaşeyî înan kerd kê fehm kenî ke hereketanê înan de govenda tîki ra nimûneyê zaf î. Labelê xortê nikayînî tim ‘’halay’’ kaykenî û govenda tîki ra zî bêxeber î. Sazbendê nikayinê zî mûzîkê govenda tîki rê xerîb ê û nêzanî bicenî. 

Sey govenda tîki, kêm kêm tewirê govendan estê ke karakterê ma wîna eşkera temsîl kenî. Çi heyf ke ewro na govenda qedîm yê zazayan, roj bi roj şarê ma mîyani de vîndi bena. Sey vîndibîyayîşê zafê çîyan, ma vîndibîyayîşê govenda tîki zî bêçare bêçare temaşe kenî. Dest û lingê ma beste yî.