ÇAND XÊZÊ ZIWANÎ

Helbet ina babete sero zafê çî vacîyeyî. Zafê çîyê ameyî nuştiş. Her kes kinarêk ra ina babete girewt xo dest û sero qal kerd. Wexto ke ma, çîyo ke ameyo nuştişî rê ewnîyenî, kam ziwan de ameyo nuştiş wa bêro, xûsusen ehemîyetê ziwanê sero vindarîyayo. 

Tarîx de milleta ke bêziwanî ciwîyaya çin a. Semedê sey yew millete ciwîyayiş, ziwan her daîm şert bîyo. Semedê milleta xoserî bîyayiş zî ziwano xoserî şert bîyo. Ewtîya de ma behsê mîllet kenê. Dewlet ney. Dewlete beno ke wayirê zaf ziwanan ba.

 Ziwan, semedê dewlete ra şerto organîk nîyo. Labelê semedê milletbîyayişê ra şert o. Ziwan millete payra edilneno. Dewomkerdişê cûya millete, wesîleya ziwanî reyde mûmkûn a. Endamanê mîllete pê ziwanî yenê têhet. Eynî hîsan ciwîyenê û beyntarê înan de têkilîya xort virazîyena. Yanî kesê ke eynî ziwanî qal kenî, eynî çîyan reyde şa benê û eynî çîyan reyde xemgîn benê. 

Heto bîn ra ziwan, sîstemê fikirîyayişê milletan nawneno. Senî fikirîyayişê yew merdimî ziwanê eyde belî beno, eyn wîna zî fikir û fikirîyayişê millete ziwanê ya de eşkera beno. Millete senî fikirîyena û çi fikirîyena ziwanê ci de xo nawneno. Tene ino zî ney, qehr, şayî, dej û hîsê milletan, ziwananê înan rê tesîr keno. Ino xusus rê nûmuneyo tewr mûhîm, vateyê verîn û îdyomê milletan ê. Mavacî yew millete eke tarîx de zafanê cotkarîye ver şuxulîyaya, wexto ke merdim ewnîyeno, veyneno ke îdyom û vateyê verînê a millete zafanê cotkarîyeyi sero ameyî vatiş. Ziwanê a millete tewr vîş, babeta cotkarîye de dewlemend bîyo. Eke ma nûmune bidê, milleta kurd zî wîna yew millete bîya. Mavacî, wextê verînan de traktor çinê bî û kurdan pê ''Alate'' cit kerdinî. Yan gayan ra bestinî yan zî estoran ra. Ina alate yekpare nêbî. Çand parçeyan ra ameynî meydan. Wexto ke merdim destpê keno, parçe û qismê alate waneno, nizdîyê vîst heb name waneno. Nêre, birke, qetbe, fale, qebze, bewse, rişte, palet, kelme, xenqe, mosla, maçe...ûsn. Seke ino nûmuneyê ma de zî aseno, têwgeyrayişê yew millete ziwan de belî keno. Heto bîn ra ziwan zî derheqê têwgeyrayişê yew millete de malûmat dano merdimî. Riyê ino ra ma zaf rehet eşkenî vacê ke, averşîyayişê yew ziwanî, xebat û xebatkarîya a millete reyde mûmkûn o. Yanî eke yew millete bixebetîya, cîhat biba û newe qiymetan bîyara meydan o wext ê çîyanê neweyan ko pê ziwanê xo bikarbîyara. Ino zî ziwan aver beno û keno dewlemend.

 Peynî peyen de ma rehet şinê vacî ke şertê milletbîyayişê yewin, eynî ziwan qalikerdiş o. Yew komele beno ke xoserîya xo vîndi bikera. La eke a komele ziwanê xo vîndi nêkerdo, hema zî yew millet hesibîyena û mûmkun o ke sey yew milleta xoserî, biba xoser. Labelê wazenî wa yew millete wayirî çand heb dewletan biba, eke ziwanê xo vîndi kerd, edî sey yew millete nêhesibîyena. Ino xûsus sero nuştoxo tirk Omer Seyfettîn se sere ra ver kovara Genç Kalemler de wîna nuşto: '' Tirkî wetanê ma yo manewî yo. Aqibetê ino wetanî, aqibetê wetanê ma yo resmî û mîllî ra mûhîmêr o. Çimkî milleta ke wetanê xo vîndi kerd, eke wayirê ziwanê xo vecîya, mehf nêbena, ciwîyena û yew roj xoserîya xo xo dest fînena; dişmenanê xo ra întîqamê xo gêna. Labelê eke ziwanê yew millete biheremîyo, vîndi bibo; wazenî wa xoserîya ci dewom bika, tarîx ra pank bena şina.''

 Rûh û qerekterê yew millete pê ziwan eşkera benî. Mavacî Ehmedê Xanî Mem Û Zîn de tene behsê eşqê di merdiman nêkeno. Weyra de eynî wext, kûltûr û heyatê sosyal yê kurdan rê wesfeyê lîlikî veyneno. Semedê ino ra wendox, caran açarniyişê yew kitabe ra sey esilê ci, tehm nêgîno. Açarnayişî her wext nuşte ra çî kêmneno. Yanî kitaba ke zazakî nusîyaya û kitaba ke tirkî ra açarîya zazakî qet yew nêbenî. 

Wexto ke ziwanê yew millete heremîya, kûlturê ci de zî problemê destpê kenî. Wareyê fikiran de tapaşîyayiş destpê keno. Mensûbê a millete, ziwanê xo caverdenî û sewbina ziwanan da şuxulîyenê. Ê ziwanan de qal kenî. Kûltûrê a millete roj bi roj tapa şino. Neslê neweyî ino kûltûrî ra bêxeber manenî. Beyntarê inê neslanê neweyan û verînan de têkilî heremîyena. Sist bena. Hêdi hêdi ina rewş pêro millete sero tesîr kena. Wîna wîna beyntarê komele de qerefîyayişê destpê kenî. Endamê komele yew ca ra pey edî yewbinan fehm nêkenî. Wexto ke înan yewbinan fehm nêke, mîyanê komele de pênekerdiş destpê keno. Ino zî dişmenê ziwan û millet o. Hem ziwan apey şino hem zî millet. Pêro inê çîyî, binameyê asîmîlasyon yenê vatiş. Dişmenê milletan zî inê xûsusan zanî û semedê milletan çin kerdişî ra asîmîlasyon şuxulnenî. Yanî kesê ke wazenî ye millete orte ra hewenî, edî tank û topan reyde ney asîmîlasyon reyde kenî. Zereyê millete ra millete helesnenî û hêdî hêdî peynîya ci anî. Yanî ziwan senî averşîyayişê millete rê ardim keno, eyn wîna peynîya milleta xo zî ano, ê yewna millete zî ano. 

Milletê ke wazenê xo mehfize bikerî, ewilî gerek paşt bidê ziwan. Milletê ke wazenê bindesteya sewbina milletan ra bixelesîyê gerek paşt bidê ziwan. Wexto ke kê dîna de xoverrodayişê netewîyan ra ewnîyenê, kê şinê vacê ke kam ehemîyet dayo ziwan dahîna serkewte bîyo. O ko ziwan peygoş kerdo, yan serkewte nêbîyo yan zî erey bîyo.

 Kinarêk ra îcab keno ke ma têkilîya kûltur û ziwan sero vinderî. Kûltur eke pêserbîyayişê zanayişî yo, çimeyê ino pêserbîyayişî zî ziwan o. Yew kûlturo averşîyaye û dewlemend, ancak yew ziwano dewlemend reyde mûmkun o. Ziwanê komele, kinarêk ra kultûrê endamanê komele nawneno. 

Nuştekî beno fekî beno, pêro çîyê ke yew millete pê ziwanê xo ardo meydan, mîyanê kultûrî de yo. Heta ke nuşte hetê însanan ra veynîyayo, kultûr pê fekî ciwîyayo. La veynayişê nuşteyî dima kultûr dahîna rehet û asan neql bi. Averşîyayişê kultûrî sero havila nuştişî, nêhesebîyena.

 Ziwan eynî wext ganî yo. Yanî tarîx mîyane de bedilîyeno. Tayê çekuyanê neweyan gêno yahût tayê çekuyê ci mirenî. Dermanê ino zî helbet nuştiş o. Ziwano ke ame nuştiş, rew rew nêbedilîyeno. Vîndi nêbeno. Millete çande mûhtacê ziwana, ziwan zî ande muhtacê nuştişî yo. Wexto ke merdim çîyo nuştekî waneno, wazenê wa ay nuşte 500 serre bibo şino o nuşte hîs bikero. Hîsanê ê dewrî biciwîyo. Ziwan wîna beyntarê dewrê tarîxan û însanan de sey pird, wezîfe veyneno.

 Ziwan çande mûhîmo, şuxulnayişê ziwanî zî ande mûhîm o. Qederê ziwanî, destê endamanê a millet de yo. Ê endamê çande wayirê ziwanê xo vecî, o ziwan ande dewlemend beno û
aver şino. Semedê ino ra gerek her millete, ziwanê xo bandora ziwananê xerîban ra bipawa. Eya, mîyanê ziwanan de her tim têkilî esta û ko biba. Labelê gerek sewîyeya ina tekilî estbiba. Wexto ke yew ziwan destpê kerd ziwanê binê sero hûkmê xo rona, edî ina têkilî nêbena. Asîmîlasyon beno. Ina babete de têwgeyrayişê roşnvîr, hûnermend û sazgehanê a millete rolêko mûhîm teşkîl keno. Gerek înan, her kes ra vîşêr ehemîyet bidê ziwanê xo. Eke ma tîya de rewşa kurdkî de yew parantez abikerî, ma şinê vacî binê tesîrê sewbina yew ziwan de yo. Hetê hûnermend û roşnvîran razî bêwahîr mendo. Hûnermend esto ke, heta şew kurdkî sero xebetîyeno la gedeyê xo reyde tirkî qal keno. Ma ina wesîla reyde rehet şinê vacî ke ziwan tene mûhtacê xebat nuştişî nîyo, mûhtacê qal kerdişî zî yo.