MA KERWAYEYI SENÎ VÎNDI KERDI?

                                                                             DESTPÊK

Egeja Egeja d'Aîva

Kerwayeyi(Kerwayîye), esil bi xo coxrafyaya Mezopotamya de sey yew tewirê têkilî, gelanê ina coxrafya mîyanê de estbîyo. Ina coxrafya mîyanê de zî zafanê gelanê aryayîyan mîyanê de vila bîyo. Her tewirê komelê gelê kurdan zî,  semedo ke merkezê înan coxrafyaya Mezopotamya bîya, mîyanê xo de edetê kerwayîyeyi domnayo. 

Kerwayeyi, çandê mîyanê pêro komelanê gelê kurdan de estbibo zî, tayê komelanê kurdan mîyanê de dahîna xort û bitesîr estbîyo. Mavajî, kurdê êzidî û elewî mîyanê de kerwayîyeyi, dahîna wayirê qaîde û standardan bîyo. Inê komelê kurdan de têkilîya kerwayîyayi, gerek bitemamî goreyê inê qaîde û standardan bivirazîyo. 

Bê kurdan, sewbina gelê Mezopotamya û  gelê ke dormareyê coxrafyaya Mezopotamya de ciwîyenî, têkilîya kerwayîyeyi xo mîyan de îhtîva kerdo. Inê gelan mîyanê de têkilîya kerwayeyî viraştişî de tek tûk ferqan vêşîr, bi mehnaya pêroyî de qaîde û standardê eynî bîyî.

MEHNAYA ÇEKUYE

Gelê kurdan mîyanê ra komela zazayan de kerwayeyî, binemayanê kerwa, kewyra, kirîv, kirwa, keyrva û kevra ameya vatiş. Ino tewirê têkilî, tirkî de bîyo kîrve. 

Wareyê Pîranî de  ina çekuye sey kerwa yan zî kerva yena vatiş.

Eke ma mehnaya ina çekuye sero vinderî, ina babete sero tayê teorî est ê. Goreyê yewîn, kokê çekuyi, çekuya ''kir'' î(Penîs) yo. Heceya ''-wa, -va,'' zî yena mehnaya cêrabîyayişî. Goreyê teorîyê diyin, çekuya ''keyr'' fariskî de yeno mehnaya hacetê birnayişî. Heceya ''-wa, -va,'' zî hewna yena mehnaya cêrabîyayişî.

Tayê nuştoxê zî vanê, ziwanê bawkalanê kurdan Hurrîyan de, çekuya ''kir'' yena mehnaya azad bîyayiş, heceya ''-ub'' zî yenoamehnaya birnayişî. Ina hece da wextî reyde vengê u kewto û vengê b zî bedilîyayo û bîyo vengê v.

SENÎ VIRAZÎYENO

Ewilî ez wazena vaja ke, ino qisim de ez tene wareyê Pîranî de viraştişê kerwayeyî sero vindena. Beno ke tewirê viraştişê ina têkilî, sewbina wareyanê kurdan de sewbina tewir biba.

Pîranî de kerwayeyî, zafanê beyntarê di aîleyê ke dost û şînasîyê yewbinanî de  virazîyeno. Beyntarê inê aîleyan de, zafanê têkilîya aqrebayîye çin a. Kêm kêm kerwayî, aqrebayê yewbinan benî. Eke beyntarê wirdî kinaran de aqrebayîye esta zî, ina aqrebayîye dûr rê ra ya.Çimkî mantiqê kerwayeyi oyo ke, beyntarê wirdî kinaran da têkilî dahîna xort biko. Rîyê ino ra kê eşkenê vajê ke, kerwayê merdimî, ey rê benê aqreba zatenî. 

Eke kerwa, yew aqrebayo nizdîyo o wext a kerwayeyi zaf nîna vatiş. Ay însanê zaf qîymet nedanê ay tewir kerwayeyi. Eke ez nimûne bida, kerwayê mi datê mino mesela. Labelê caran ma yewbinan ra nêvanê kerwa. Yan zî ma behsê kerwayeya yewbinan nêkenî. 

Destpêkê kerwayeyi wîna beno: Eke yew mêrdim gedeyê xo sunet keno, yew dost yan zî nasê xo(Oyo ke naza ey bi ey rê vêrena) ra vano, ''bê gedeyê mi xo keş ni. '' Yan zî o merdim pê hesîyeno ke dostê ci gedeyê xo sunet keno, tira vano, ''ez gedeyê to xo keş na.''

Yanî teklîf beno ke her di kinarê ra bêro. Feqet vate, daîma eynî yo: Xo keş nayiş.

Rojê sunetê de, kerwa yeno gedeyo ke sunet beno, gêno keşa xo û tewşeno ke sunetçî ey sunet bikero. Gama sunetî de gona gedeyê, keşa kerwayê ci rê bena. Bingehê kerwayeyi, ina gon a. Keşa kerwayê rê vila bîyayişê ina gon a. Ino xisus, ''kan kardeşlîgî'' yê tirkan maneno. Wexto ke ay gon, keşa kerwayê rê vila bîyê, edî beyntarê wirdî kinaran de kerwayeyi virazîyena. Têkilîya wirdî kinaran, bena têkilîya goni. 

Goreyê edetan, heqê sunetçî miheqqeq kerwa dano. Sunetî ra çand roj dima, kerwa goreyê debara xo tayê xelatan gêno û şino keyê ay gedeyî. Şino gede dîye maneno. Zîyaretê kerwa re pey, ge ge keyê gede zî şino keyê kerwayî zîyaret keno. Feket ino tim û tim wîna nêbeno.

Zafanê debara wirdî kinaran seyyewbinî ben a. Yanî wirdî kinarî hetê ekonomî ra yew sewîya benî. Mavajî yew aîleyo qednayox(zengîn), nêşino yew aîleyo feqîr reyde kerwayeyi nêkeno. Qaîde wîna yo labelê yew standardê ci çin o. Ge ge beno ke tersê ino qaîde zî kerwayeyi virazîya.

Ino dewro peyen de sunetê ke ma bere resayî, bê kay kerdiş bînê. Yanî sey sunetanê tirkan, dawil û zirna reyde kay kerdiş çinê bi. Labelê extîyarê ma vanê, dewa ma de wîna yew kerwayeyi virazîyaya: Di aîleyê wazenî ke beyntarê xo de kerwayeyi bivirazî. A dorim de her di kinarî ra çand heb gedeyê înan ameyê wextê sunetî. Dawil û zirna ranenî, yew hefte bêtim sey yew veyve dewe de kay kenî. Pêro dewijî yenî, wirdî kinarî werd danê dewijan û yew hefte millete keyf û şayî kena.

Tîya ra ma fehm kenî ke, semedê sunetî ra veyve ronayiş kûltirî ma de zî est bîyo. Belkî nika çino, labelê wexto xo de bîyo.

MUHÎMEYA KERWAYEYI

Kerwayeyi, sey pêro gelanê mezopotamya, ma zazayan de zî komel mîyanê de wayirê ehemîyetê giran bîyo. Tayê çî estî ke, dîsê komelî pêt kenî û bi wesîleya înan, heyatê sosyal yê komelan xort beno; kerwayeyi wîna çîyan ra yew o. Belkî zî tewr mûhîman ra yew o.

Goreyê vatişan, kerwayî yewbinan rê benê sey bira. Ande ke benê nizdîyê yewbinan, edî nişnê keyna bidê yewbinan. Yanî kerwa nişno keyna kerwa biwazo. Ino qedexe, heta torn tornê înan zî dewom kerdinî. Labelê wareyê Pîranî de ino 50-60 sere esto ke ino qedexe çin o.  Çimkî Şêx Evdirezak vato, bisilmaneyi de wîna yew qedexe çin o. Vateyê ey dima wareyê Pîranî de millete edî ino qedexe peygoş kerdo. Nika gedeyê kerwayan yewbinan reyde zewicîyenî.

Xatirê kerwayeyi, zaf wextêko derg ramena. Wexto ke di merdimê kerwayeyi virazenî, edî hewt qewmê înan zî yewbinan ra vano kerwa û têkilîya xo rê wayir vecîyenî. Ez tîya de qayila ma ra yew nimûne bida şima: Pîyê bawkalê mi, dewanê Xarpêt ra Wişkila de yew mêrdimî reyde kerwayeyi virazeno. Esil bi xo, vano ma kerwayeyi virazî labelê nêeşkenî bivirazî. Feqet hewna zî yewbinan ra vanê kerwa û beyntarê înan de yew têkilîya kerwayeyi destpê kena. Ino çîyo ke ez vana belkî de 100-120 sere ra ver bîyo. Feket ina têkilî pîyê bawkalê mi ra manena bawkalê mi rê, ey ra zî manena pî û datanê mi rê. Ewro hema zî inê kerwayê ma Wişkila reyde zaf yew têkilîya ma ya xort est a. Ê yenî wextirawext misafirê ma benî, ma zî şinê misafirê înan benî. Ez rehet şina vaja ke, sewbina aqrebeyanê xo reyde bile ma wîna samîmî nîyê. Çand sere ra ver zî yew datê mi, yew keynaya înan lajê xo rê waşti. Ina dewa Wuşkila zî, bakurê Pîranî de bi wesayît reyde yew saet ra cêr nêramena. Zaf cayêko zehmet de ya. Coxrafyaya ci koyin a. Labelê hewna zî têkilîya kerwayeyi, ino koyan û royan ser kewena.

Ez wexto ke têkilîya ma û inê kerwayanê ma Wişkila ra ewnîyena, ez fehm kena ke ma wayirê çîyê û ma ino wexto modern çi vîndi kerdo. Eya, çi vîndi kerdo.

Teknolojî û dînaya moderni, zanayişê ma ra vîşêr çî ma dest ra girewto. Ay çîyan ra yewî zî kerwayeya. Ez dormareyê xo ra ewnîyena, belkî ino da pancês sere esto ke mi nêdîyo kes, kesî reyde kerwayeyi ronaya. Sebebê inê tewir tewir ê. Însanê ma, sey însanê dînaya moderni, edî qiymet nêdanî têkilîyanê sosyalî. Tenebîyayiş û sosyaltî ra dûr kewtiş, sey yew dirikîre însanê ma rê pêşîyayo, dere nêbeno. Oxma ke, seke Arîsto di henzar sere ra ver vato, însan heywanêko sosyal o. Sosyal bîyayiş, têkilîya însananê ma keno xort û komelê ma beno komelêko şidinaye. 

Eya. Belkî însanê ma sey verênan muhtacê yewbinan nîyê. Her kes goreyê xo, debara xo keno. Labelê gerek têkilîya ma, debara ma ra besta nêba. Ma gerek her hal û şart de bişinî, xo bikê sosyal. Însananê xo reyde bikewî têkilî.

Sebebanê qedîyayişê kerwayeyi ra yewî zî, vecîyayişê sunetçîyê modernî yo. Çande ino sebep, sebebêko talî zî bibo, ma veynenê ke însanê ma gedeyanê xo benê şaristanan de cayê sunetçîyan de sunet kenî û anê dewe. Kes vajo ez kerwayê gedeyê şima bena, gerek înan reyde şêro şaristan û ino wesfeyê xo bîyaro ca. Insanê ma, tembeleya xo ra ino zî nêgîno xo çim. 

Verê wîna nêbi, sunetçî ameynî dewan. Kerwayan rê rehet bi, gede xo keşnayiş.

PEYEN 

Kerwayeyi, se seran reyde komelê ma mîyanê de sey betonê têkilîya însananê ma pêt tewişt. Tewirê têkilîyanê bînan ra dahîna xort bi, têkilîya kerwayeyi. Key
na dayişî ra bile dahîna xort bi. Labelê ewro hêdî hêdî û bêveng bêveng wedarîno komelê ma ra. Wedarîno hîşê ma ra. Kê çi vajê kêm maneno.

Vera çerxanê dînaya modernî de kerwayeyi, belengaz maneno. Çi heyf.